A Mongolian Doctor

(This article by Olivia de Haulleville was found in a book titled An Introduction to Tibetan medicine, as an appendix. Editor Dawa Norbu, a Tibetan Review Publication, 1976. The original appearance of the article was unknown.)
At 100, he is looking more spritely than most middleaged men - evidently a result of his single-minded in meditation. For his age, he is healthy. Having no one to look after him, he does all by himself: collecting fire wood from the nearby woods, cooking, digging his small vegetable garden and occasionally treating patients who might have the fame of this obscure "Sokpo Emche". The phrase in Tibetan means "Mongolian Doctor of Tibetan Medicine".
What is the secret of of this 100 year-old doctor who at least managed to keep himself healthy and happy even at his ripe age? I wondered looking at him rhather than daring to ask him so.

Tsultim was born in Kuan Tung Hwooray, Inner Mongolia; one of seven children of an aristocratic family. At the age of thirteen, Tsultim attended Mongolian school studying three kinds of Mongolian writing, Tibetan and Chinese writing as well as medicine. Later, being strongly attracted to religious study, he renounced his important government job, and escaped to the next village, a solid eight-day journey. Soon he was discovered by his father, Uen Ten Sampo. The worldly father earnestly tried to persuade his son to return home. Tsultim steadfastly insisted that he wished to become a monk in order to follow a religious life. His father finally agreed saying that the boy must seriously follow the religious tradition of his choice and gave him whatever wealth he had brought along with him. After having spent six months in the local monasteries, Tsultim, like any serious Mongolian seeking Tharma made his way into Tibe through Koko Nor. In the monastery of Labrang Tashi Khyil, in the Amdo Province, he spent five years learning basic religious studies. He then travelled to Lhasa, remaining there over 25 years, studying the Paramitas and commentaries by Asanga, Chandrakirti, Tharmakirti - these synthesizing the entire body of Buddha's Teachings, including Tantra, in the famous of Drepung. During this time, "Amchi-la" (honorable doctor) Tsultim constantly expanded his medical knowledge and practice, eventually earning degree of Geshe (corresponding to PhD). He then entered one of the two most famous Tantric colleges in Tibet: Gyudme Dratsang, where for nine years he studied the secret arts and science of Buddhism.
Thereafter, "Amchi-la" went on seeking various gurus, receiving various Teachings from them and leaving in seclusion practing solitary meditation in caves for a great lenghth of time. He was initiated into Cho' by the famous Lama Chen Zeu Ling Rinpoche of Mongolia. According to this Tantric ritual, the disciple must visit the 108 water springs as well as the 108 cemetary as priscribed, performing various rites in the dead of night outside in temporature well below zero.
In Tibet, certain serious meditators desiring to spend the greater part of their energy in religious contemplation and not wishing to bother about the time-consuming preparation of food, etc. often followed the practice of retiring from the world into the small cave with the supply of spcially prepared "pills" serving as food. For this, however, one first need the special permission from the Guru.
The effects of this "food" pill is entirely satisfactory, assures Amchi-la who mostly lives on it.
The "food" pill called Chu-len is product of Tantric science which few doctors know today.
Chu-len means "to effect the essence". Every food is composed of essence and gross parts.
The essence itself is drawn from the earth, water, air and heat (heat of the sun). If one knows how to take in the essence of these four elements mentally the result is the best food possible for the longivity and transformation of one's material body into non-material body. The best food is the extration of essence from matter-consisting stones or flowers, making them into powder or pills. The formulae of different types of Chu-len are given in every basic Tantric text. Other benifits known are freedom from common elements, the regaining of lost youth: disappearing of wrinkles, grey hair reverting to original color and the extention of life.
Amchi-la has received the initiations of these practice and is throughly acquainted with the preparation of Chu-len. He can still make these pills today, the ingredients not exclusively existing only in his homeland but easily obtainable from the local non-poisonous flowers found in the Himalayas. The chances seem few, however that he might impart this precious knowledge to modern aspirants who hanker only after material benifits.
The doctors of Tibet were under oath never to charge for the services. However satisfied patients generally rewarded the doctors in cash, clothes or food. Other vows taken by a doctor:
Not to incorrectly state the contents of a medicine
Not give medicine for the purpose of killing a creature
To make the quality uniform (i.e. not giving 'good' medicine to some and 'bad' to other) and to refrain from intoxicating drink.
To maintain equal compassion towards all
Does Amchi-la treat any patient now?
Amchi-la Tsultim's memory is a little dim now so he cannot relate accurately many case histories. But "just recently" he explained "a military officer from Madras came to see me. He had tried many different treatments - European as well as Indian but all to no avail. After two weeks' treatment with medicine I have made, he was completely cured. Then he was stationed near the Assam border. There he met another soldier also suffering from a complicated desease and he directed him here. Now this fellow is also using my medicine."
Amchi-la often came to India on medicine collecting expeditions and to make pilgirimages. In 1949, he was in India and upon trying to return to Tibet he found the Chinese invading. Since then he was remained in Kalimpong near the Sikkim-Tibet borders for over 30 years. Many medicinal plants are locally obtainable and his supply of special medicine which he originally brought along him is not yet exhausted. Thus, he manages to continue his practice. This is in keeping with the spirit of medicine Buddha who stipulated that the medical science should be offered to all and not just kept for the Tibetan people alone. Since having left Mongolia, Amchi-la has never returned. Now there is no easy passage to Mongolia and Amchi-la hears no news whatsoever of his family or relatives.
His personal complaints are few; his roof leaks during the rainy season but never mind. Stil he can meditate upon the fallen drops. His health is good. Whenever necessary, he takes a bit of his own medicine. Apart from weakness, decreasing appetite, he is quite well for a 100-year old hard working lama. His spare time is spent in carrying wood, digging in the garden and other such manual tasks.
Ever since the time that he decided to escape in order to study religion, Amchi-la concludes, his mind has not wavered for one moment. For him medicine is not his profession, it is one of the good way to help suffering sentient beings. Now more than ever, he is firmly determined to follow in the Buddha's footsteps, to aspire towards the Buddhahood and "perfect enlightenment" possible for all those who sincerely work for it.

Цааш унших...

Төмөр үрил найруулах арга

Төмөр үрил найруулах арга хэмээх нэгэн жижиг тэмдэглэлийг сударын хуудасан завсараас олсоноо энд тавьлаа. Маш сонирхолтой нууц жор шүү.

ÅPÅ-MÅ-Ǩm-HÛ-„À-¾-xG-º±¾-¾ôü ¿UGÅ-¼Û¾-iÛ¾-qºÛ-fzÅ-¾-Í-¼Þ-¼-GÅï¼-¤hôGü hï-¿e¼-¤-‚ãP-m-Í-¼Þ-¼-Á-Vïm-¼Þ¾-ÅÞm-¤ïh-q-zTßü z-¼Þ-¼-¿S-ü BÝ-¼Þ-¼-zhÝmü ƒG-ŸÝm-z¸P-qô-!Í-¼Þ-¼-hP-¤Z¤Å-qü ¯Û-zŸÛm-zbGÅ-¾-Vß-¯P-hP-¢¼-Çeï-G¼-ÇÀ-Ÿô-®¤-‚Å-¾-¿UGÅ-Çoôh-hÝ-‚ãGÅ-¾ü ÇÀm-hP-iôh-»ôh-qºÛ-ż-ŸG-GÅÞ¤-GZ¾-¾-¤hôG-mG-qô¼-ÅôP-z-hP.ü hï-¾-ºhïzÅ-qºÛ-D-±¼-mÛü Gݼ-Gݤ-z¸P-qô-fÞm-¿S-ü JÀ-¯Û-z¸P-qô-fÞm-GÅÞ¤ü !JËÛ-!!¶P-fÞm-GÅÞ¤ü hô¤-¤FÛÅ-fÞm-GÅÞ¤ü ¾Û-ÁÛ-ÅÞG-Ǩï¾-Tß-GP-²-bÛ-;-;ô-¾-Í-¼Þ-mG-VßP-fÞm-¿S.ü hï-n¤Å-Åï-ºƒâºÛ-DÞ-zÅ-ºh¤-ºfGÅ-ZÛm-GÅÞ¤-‚Åüü ÁÛm-bà-mG-qô¼-ºHã¼-zºÛ-±ïü ¼Û¾-zÞ-Æm-GTÛG-®¤-‚Å-¾ü ¤-Ç+¤-qºÛ-z¼-iÛ¾-VGÅ-¾ïGÅ-q¼-‚Å-¾ü G¸º-Ç+¼-±ïÅ-IPÅ-z¸P-zºÛ-hÝÅ-¼Û¾-zÞ-¿S-zhÝm-ÅôGÅ-m-±ôh-hP-¢¼-z-dïmüü wm-»ôm-mÛ-¤ÛG-GÛ-mhü ÁÝ-zü »ôm-(wô-)¤VÛm-mhü hÝG-mhü FG-¤FÛÅü ±h-½‰ÛP-ü ºI¤Å-ºFâGÅ-ˆÛ-GZïm-qô-„À-m-¤ïh-qºôüü üü


Цааш унших...

Эрдэнийн эм хүртэх ёс. Хуучин сударын орчуулга

Ñâàñòè. Ýðäýíèéí ýì õ¿ðòýõ ¸ñ íü:

Õ¿íä ºâ÷íººð öàã òóëñàí áîë òýð äîð íü ºãºõººñ áóñ ºâ÷èíã¿é õ¿ì¿¿ñò ºâºëèéí ãóðâàí ñàðûí øèíýäýýð îä ãàðàã, ìàõáîä, áàðèëäëàãà (ä¿äçèò¿íöàìòàé ºäºð) òýðã¿¿òýí ë¿ãýý çîõèëäîõ áóþó èõýíõäýý ¿¿ð öàéõàä ºãíº. Ìàðãààø ºã뺺 ºãºõèéí óðüä ºäºð ø¿òýýíèé ºìíº øèðýýí äýýð öàãààí ýñãèé, äààâóó àëü íýãíèé äýýð öàãààí ¿ðýýð çºâ ýðãýñýí õàñ çóðæ, ò¿¿íèé äýýð õàãàðõàé öóóðõàéã¿é òîì ñàâûã áóóäàé, àðâàéí àëü íýãýíýýð ä¿¿ðãýæ òàâüíà. Ò¿¿íèé äýýð õîíõîðõîé öîîðõîéã¿é õýìæýý òºãºëäºð áàäàð àÿãûã öàãààí ¿ðýýð ä¿¿ðãýæ, ò¿¿íèé äîòîð õàãàðõàé öóóðõàéã¿é öàãààí øààçàí àÿãûã áàòòàé òàâüíà. Ýðäýíèéí ¿ðýëèéã áóòàð÷ ¿ñýðãýõã¿éí òóëä òîðãî äóðäàíãèéí ç¿éëýýð äàâõàðëàæ áîîãîîä àëò ìºíãºíèé àëü íýãíýýð áóòëàæ öîõèîä äýýðõ øààçàí àÿãàíä õèéíý. Ò¿¿íèé äýýð àðõè õèéíý ãýæ íîìëîñîí áàéäàã ÷ ëàì õóâðàãóóäàä öýýðòýé ó÷èðààñ ãóðâàí áàëãà õýìæýýòýé áóöàëñàí óñ õèéæ äýýðýýñ íü óëààí òîðãîîð äîòãîø ä¿ðýãäýõýýðã¿é á¿òýýæ äàëèéæ õàçàéëãàëã¿é òàâüíà. Ò¿¿íèé äýýð Îòî÷ áóðõàíû õºðºã áàéâàë ñàéí áºãººä ¿ã¿é áîë ÿìàðâàà áóðõàíû àðàâíàéëñàí õºðºã ä¿ðñèéí áàéðëóóëíà. Áàðóóí òàëä íîìûí õóâöàñ, ç¿¿í òàëä íàìæàð, ºìíº òàëä òàâàí ç¿éëèéí òàõèëûã àëü îëäñîíîîð áýëòãýæ òàâüíà.

Çàí ¿éëèéí íºõºð îëäâîîñ õîòîë ÷óóëàõ ÷ ¿ã¿é áºãººñ ººðºº Îòî÷èéí çàí ¿éëèéã äýëãýðýíã¿é, õóðààíãóé àëü áîëîìæòîéãîîð àðøààí áóóëãàõ, àðèëãàõ òýðã¿¿òýíèé áÿñàëãàëûã óâäèñ÷èëàí õÿëáàð÷èëàëã¿éãýýð ìýäýõýýðýý ¿éëäýýðýé. Îðîéíû õîîë øèíãýõèéí ¿åä ñóäàëûí àìûã íýýõèéí òóëä äîëîîí á¿õýë åðìà áóöàëãàñàí õàëóóí òàíã õàãàñ àÿãà õèðèéã çààâàë óóëãàíà.

Óíòàõûí õèðä Îòî÷èéí õààíä ìºðãºõ, äîëîîí ãèø¿¿íò õèéãýýä ñýòãýë ¿¿ñãýõ òýðã¿¿òýí àëü ìýäýõèéãýý ¿éëäýýä õýâòýõ íü óãòàí ¿éëäýõ áýëòãýë áîëíî.

Áîäèòîé ãîëä ìàðãààø ¿¿ðýýð ýðò áîñ÷ ñàéòàð óãààë ¿éëäýýä íàñ áóÿíûã àðèâòãàõûí òóëä øèíý õóâöàñ ºìñºæ, øèíý äýâñãýð äýâñýõ òýðã¿¿òýíèé äýýð öàãààí ¿ðýýð çºâ ýðãýñýí õàñ çóðæ, ò¿¿í÷ëýí àæèðñàíû ëàãøèíä ãóðâàíòàà ìºðãºæ ñóóäàëä ñóóæ àâðàë îäóóëàõ, ñýòãýë òºð¿¿ëýõèéã äýëãýðýíã¿é, õóðààíãóé àëü áîëîìæîîðîî óðüä ¿éëäýæ ÑÂÀÂÀ-ãààð àðèóñãàæ õîîñîí ÷àíàðò óðâóóëàí, õîîñîí ÷àíàðûí àãààðààñ ººðèéí ºìíèéí îãòîðãóéä ëÿíõóà, ñàðíû äýýð ìºí ÷àíà𠺺ðèéí à÷èò áàãø ìºí áºãººä ä¿ð áàéäàë íýã í¿¿ð, õî¸ð ìóòàðòàé áàðóóíäàà àð¿ðà õèéãýýä ç¿¿íäýý àðøààíààð ä¿¿ðñýí áàäàð àÿãà áàðüñàí íîìûí ãóðâàí õóâöàñòàé, çàâèëãàà ñóóäàëààð îðøñîí ò¿¿í÷ëýí àæèðñàí Îòî÷èéí õààíû îðîéä ÎÌ, õîîëîéä À, ç¿ðõýíä ÕÓÌààð áýëýãäñýí, ò¿¿íýýñ ãýðýë öàöàðñàíààð ìºí ÷àíàðûí îðîíîîñ áÿñàëãàñàíòàé íýãýí àäèë áóðõàí õèéãýýä áîäüñàäâà íàðûí ÷óóëãàíààð õ¿ðýýë¿¿ëñýí áýëýã áèëèãèéã óðèí çàëæ àâ÷èðíà. ÇÀ ÕÓÌ ÁÀÌ ÕÎ ºìíèéí ¿¿ñãýëä øèíãýñýíýýð òýð íü àâðàëûí îðîí á¿õýí õóðñàí ìºí ÷àíàðòàé áîëëîî õýìýýæ áîäîîä ÄÀÄßÒÀ ÎÌ ÁÀÉØÀÇÝ ÁÀÉØÀÇÝ ÌÀÕÀÀ ÁÀÉØÀÇÝ ÐÀÀÇÀ ÁÀ̯ÄÃÀÄÝ ÑÂÀÕÀ õýìýýí óðüñàíààð Îòî÷ áóðõàíû ç¿ðõýíèé ÕÓÌààñ ãýðýë öàöàð÷ àðâàí ç¿ãèéí ÿëãóóãñàíû õºâ¿¿í ë¿ãýý ñýëò á¿ãäèéí áèå õýë ñýòãýëèéí àäèñòýä á¿ãä àðøààíû ãýðýëèéí áàéäàëòàéãààð óðèí çàëæ ç¿ðõýíèé õºðºíãºíä øèíãýæ, õºðºí㺠¿ñýã õèéãýýä ëàãøèíû õýñýãýýñ àðøààíû óðñãàë áóóæ ýðäýíèéí ¿ðýëä øèíãýñýíýýð íàñ, áóÿí, öîã ó÷èðàë, ýø îíîëûí ýðäýì á¿ãäèéã äýëãýð¿¿ëýõ ÷àäàëòàé àðøààí áîëîí õàéëæ àðøààí áîëëîî ãýæ áîäñîí áÿñàëãàëààð òîãòîîë òàðíèéã àëü îëîí óðèí óíøñàíû ýöýñò Îòî÷èéí õààí ãýðýë áîëîí õàéëààä àðøààíä øèíãýñýíýýð ÿãàëã¿é íýãýí ìºí ÷àíàðòàé áîëëîî ãýæ áîäíî.

Òýãýýä øààçàí àÿãàí äîòîðõ ýìýý ç¿¿í ãàðûí ÿäàì õóðóóãààð íóõààä ªºðèé㺺 àðøààí ýìèéí äýýä ¿¿íèéã òºãñ ýäëýýä îëîõîä áýðõ, ãàíö óäàà îëäñîí ø¿òýýí ýðäýíýò õ¿íèé áèåèéã õýðýãã¿éãýýð ñ¿éòãýëã¿é ºäºð øºíºã¿é òèéí àðèóí ç¿ðõýí øèìèéã àâ÷ ºíº óäàëã¿éãýýð ýõ áîëñîí õàìàã àìüòàäûí òóñàä áóðõàíû õóòàãèéã îëü¸ ãýæ áîäîõûí ¿¿äíýýñ ç¿¿í ãàðûí ÿäàì õóðóóãààð àíõäóãààð äýýæèéã ºðãºñºíººð ëàì, ÿäàì, áóðõàí, áîäüñàäâà, øàðâàãà, áðàòèãàáóääõà íàð õèéãýýä õî¸ðäóãààðààð áààòàð, äàãèíàñ, íîìûã òýòãýã÷ ñàõèóñíóóä, ãóðàâäóãààðààð íóòàãûí òýíãýð, äýëõèéí ýçýä òýðã¿¿òýí öàãààí ç¿ãò èëò áàÿñàã÷ òýíãýð íàðò òàõèë ºðãºæ, òýíäýýñ ººðºº àíõäóãààð áàëãûã óóõàä áèåèéí äîòîð á¿õýíä ò¿ãýæ, òýðã¿¿ëýøã¿éãýýñ õóðààñàí íèéò õèëýíö óíàë õèéãýýä ÿëàíãóÿà ìóó íºõöºë, áàðöàä ñààä, ºâ÷èí, àä, àâüÿàñ ëóãàà ñýëò á¿ãäýýðýý óòààíû ø¿¿ñ, í¿¿ðñíèé ø¿¿ñíèé áàéäàëòàéãààð ýðõòýíèé ¿¿ä áîëîí øàð óñíû ñ¿â á¿ãäýýñ õàðëàí óíæèðàí ãàäãàø ãàð÷ õèëýíö ò¿éòãýðèéã õîöðîëã¿é àðèëãàæ, õèðã¿é àðèóí áîëîð ºíäºã ìýò áèåòýé áîëëîî ãýæ ñàíàíà. Õî¸ð äàõèéã óóõàä àìü áèåýýí ýâäðýøã¿é î÷èð, õóâèðàøã¿é õàñ, ÿëàãäàãø¿é äóàç ìýò äàðàãäàõ, ýâäðýõ, ñîëèãäîõ á¿ãäýýñ õàãàöñàí ¿õýøã¿é ëàãøèíòàé áîëëîî ãýæ áîäíî. Ãóðàâ äàõèéã óóõàä àñðàë, íèã¿¿ëñýë, áîäü ñýòãýë ¿íäñýíä òºðæ äºðâºí áèåèéí õóòàã èëò áîëñîí õóâüòàí áîëëîî ãýæ ñàíàíà.

Äàõèí øààçàí àÿãàíäàà æààõàí áóöàëñàí óñ õèéãýýä ¿ðýëèéí ¿ëäýãäýë¿¿äèéã óóæ àìàí äàõèéã çàéëíà. Äàõèí æààõàí óñ õèéæ ¿ëäýãäýëèéã ãîðüäàã÷ á¿äíàðò çîðèóëàí ãàäãàø àñãààä ºëçèé㠺㿿ëýõ, çîðèóëàãà, åðººë òýðã¿¿òýí áýëýã äýìáðýëèéã ñàéòàð ¿éëäýæ, á¿ëýýí íîìûã ñàéòàð ø¿òýõ õýðýãòýé íü ÷óõàë áîëîé.

Ñ¿¿ë÷èéí äàðààëàë íü: Ýìèéã øèíãýõèéã õ¿ðòýë èäýæ óóëã¿éãýýð ýõëýýä ñóäàëûí àìûã áîîõûã òóëä àðâàéí ¿ðèéí õèðòýé äîìüòûã íîéòîí áóóðöàãèéí õèðòýé öàãààí òîñîíä áîîæ èä¿¿ëíý. Òýð ºäºðººñ ýõëýýä õàìàãèéí ñàéí íü íýã ñàð, äóíä ãóðâàí äîëîî, àäàãëààä õî¸ð äîëîî õîíîãèéí òóðø õîíèèíû äàëíû õîðìîé, õàâèðãàíû çàâñàðûí ìàõ, ãýäýñ äîòîð, çàãàñ, ºíäºã, ÿìàà ãàõàéíû ìàõ, ñîíãèíî, ñàðìèñ, ëóóâàí, æèìñíèé ç¿éëñ, õ¿éòýí çóòàí öàé, èñãýëýí àðõè, òàðàã, àéðàã, íîãîîíû çóòàí, õàëóóí íîãîî òýðã¿¿òýí ãàøóóí, õàëóóí, èñýæ ìóóäñàí ç¿éë¿¿äèéã öýýðëýõ õýðýãòýé.

Áèåèéí ÿâäàë ìºð íü ãýìòýæ áýðòýõ, õóðüöàë, õàíóóð, òººí¿¿ð, äààðàõ, õºðºõ, òîîñ øîðîî òýðã¿¿òýíèéã ÷ ìàãàä öýýðëýõ íü ÷óõàë þì.

Ýðäýíèéí ¿ðýëèéí õ¿÷ õèéãýýä òóñ ýðäýì íü ñàíààíä áàãòàøã¿é áºãººä àõóé ¿åñò ºâ÷èí, àä çýòãýð òýðã¿¿òýíä àâòàõã¿é, áèåèéí õ¿÷ ÷àäàë äýëãýð÷, íàñ áóÿí àðèâæèæ, óõààí áèëèã òîäîð÷, õèëýíö, í¿ãýë àðèóñàí, õîæèì õîéíî ìóó çàÿàíû çîâëîíãîîñ ãýòëýæ, àìãàëàí çàÿàò òýíãýð õ¿íèé ñàéí ø¿òýýíèéã îëæ, àðâàí ç¿ãèéí ÿëãóóëñàí õºâ¿¿í ñýëò áýýð äàãàí áàðüæ ºíº óäàëã¿éãýýð î÷èðäàðàãèéí õóòàãûã îëîõ òýðã¿¿òýí òóñ ýðäýì õÿçãààðëàøã¿é ãýæ ýìèéí ¿íäýñíýýñ íîìäëîñîí áèëýý.

Ãàë ëóó æèëèéí 9 ñàðûí 1íèé ºäºð ýðäýíèéí ¿ðýë ºãºõ öàãò äýýäñèéí çàðëèã õèéãýýä ýì÷èéí ÿðüñàí÷èëàíãààð òýìäýãëýí áè÷ëýý.

ÑÀÐÂÀ ÌÀÍÃÀËÀÌ.


Цааш унших...

Монголын уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэх тухай засагийн газарын мэдээлэл: 2003 он

2003 оны 10 сарын 24ны Улсын Их Хуралын чуулган дээр Монгол Анагаах Ухааныг хөгжүүлэх туай төр засагаас баримтлаж буй бодлогын тухай мэдээлэл хийж хэлэлцсэнийг энд тавьлаа. Хуучирсан ч гэсэн сонирхолтой юм.

Засгийн газрын мэдээлэл Эрүүл мэндийн сайд П.Нямдаваа /”Монголын уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэх талаар төр, засгаас баримталж буй бодлого, түүний хэрэгжилт” сэдэв/ Хэлэлцэж буй асуудлаар ажлын хэсэгт Эрүүл мэндийн сайд П.Нямдаваа, тус яамны Бодлого, зохицуулалтын газрын дарга Т.Эрхэмбаатар, Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Эмнэлгийн тусламжийг удирдах газрын дарга С.Дуламсүрэн, тус газрын Уламжлалт анагаах ухаан нөхөн сэргээх тусламжийн бодлого, зохицуулалт хариуцсан мэргэжилтэн С.Зина, Эрүүл мэндийн яамны Уламжлалт анагаах ухааны ерөнхий мэргэжилтэн, Уламжлалт анагаахын шинжлэх ухаан, технологи үйлдвэрлэлийн корпорацийн захирал Н.Төмөрбаатар, Мэдээлэл, хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний газрын Эрүүл мэндийн эрэлт хэрэгцээ, нөөцийн хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ хариуцсан мэргэжилтэн С.Энхболд, Монгол-Солонгосын дорнын анагаах ухааны төвийн захирал, доктор Ш.Болд, Оточ манрамба дээд сургуулийн захирал Д.Нацагдорж, УИХ-ын Тамгын газрын Хяналт шалгалтын хэлтсийн зохион байгуулагч Ж.Оюунцэцэг нар оролцов.

”Монголын уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэх талаар төр, засгаас баримталж буй бодлого, түүний хэрэгжилт” мэдээллийг Эрүүл мэндийн сайд П.Нямдаваа танилцуулав. Мэдээлэлтэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн С.Дулам, Н.Ганбямба, С.Батболд, Л.Даваацэдэв, Л.Цэрэнжав, Ё.Баярсайхан, Д.Цэвээнжав, Т.Очирхүү, Ц.Шийрэвдамба, Б.Баатарзориг, Д.Дондог, А.Шагдарсүрэн, Х.Жекей, Д.Түмэндэмбэрэл, Ч.Авдай нарын асуусан асуултад УИХ-ын гишүүн П.Нямдаваа, ажлын хэсгээс Ц.Содномпил, Н.Төмөрбаатар, Д.Нацагдорж нар хариулж, нэмэлт тайлбар хийлээ.

П.Нямдаваа: -Улсын Их Хурлын дарга, эрхэм гишүүд ээ, Хатагтай ноёд оо, ДЭМБ анх 1978 онд уламжлалт анагаах ухаан (УАУ)-ны зарим эм, арга барилыг хүлээн зөвшөөрч 1990 оноос УАУ-ыг эрүүл мэндийн нэгдсэн тогтолцооныхоо албан ёсны бүрэлдэхүүн хэсэг болгохыг гишүүн орнууддаа уриалсан юм.

2001 онд ДЭМБ-аас батлан гаргасан ”УАУ-ны талаар 2002-2005 онд баримтлах дэлхийн стратеги”-ийн баримт бичигт “УАУ гэдэг нь хүний эрүүл энх, сайн сайхан байдлыг бататгах, эмчлэх, оношлох, өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор ургамал, амьтан, эрдсийн гаралтай эмт бодис, бариа заслын болон сэтгэл заслын мэдлэг чадвар, итгэл үнэмшлийг дангаар болон хослуулан хэрэглэхийг хэлнэ” гэж тодорхойлсон билээ. Уг стратегийн баримт бичигт улс орнуудыг эрүүл мэндийн тогтолцоонд нь УАУ-ны гүйцэтгэх үүргийг харгалзан 3 хэлбэрт хувааж үзсэн байна.
Үүнд:
1. Нэгдмэл тогтолцоо - УАУ-ыг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрч эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний бүх шатлалд УАУ-ны эмчилгээ, үйлчилгээг оруулсан;
2. УАУ-ыг агуулсан тогтолцоо - УАУ-ыг хүлээн зөвшөөрсөн боловч эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээндээ УАУ-ныг бүрэн хэмжээгээр оруулаагүй;
3.Орчин үеийн тогтолцоо давамгайлсан тогтолцоотой улс орнууд - Үндэсний эрүүл мэндийн тусламжийн тогтолцоо нь бүхэлдээ орчин үеийн анагаах ухаанд суурилсан бөгөөд УАУ-ны эмчилгээ, үйлчилгээний зарим арга барилыг л хуулиар зөвшөөрсөн.

Манай улс ДЭМБ-ын гишүүн 192 орноос УАУ-ны үндэсний бодлоготой 25 орны нэг бөгөөд УАУ-ны нэгдмэл тогтолцоотой улс орны тоонд зүй ёсоор орж байна.

1999 онд УИХ-аас баталсан “Монголын УАУ-ыг хөгжүүлэх талаар төрөөс баримтлах бодлого” нь 2000 гаруй жилийн түүхтэй монгол үндэсний УАУ-ыг дэлхий нийтийн чиг хандлагад нийцүүлэн хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байгаа юм.

Төрийн бодлогын энэ баримт бичиг “Нийтлэг үндэслэл”, “УАУ-ыг хөгжүүлэх төрийн бодлогын үндсэн чиглэл” гэсэн 2 бүлэгтэй, нийт 19 заалттай юм.

Уг бодлогын баримт бичгийг хэрэгжүүлэхийн тулд Засгийн газраас авсан арга хэмжээ, гарсан үр дүнг багцлан Та бүхэнд танилцуулъя.

Нэг. Эрүүл мэндийн тогтолцооны албан ёсны хэсэг болгон УАУ-ныг бэхжүүлэх талаар:

Өнөөдрийн байдлаар Улаанбаатар хотод ”УАУ-ны шинжлэх ухаан, технологи, үйлдвэрлэлийн корпораци” (цаашид ” УАУ-ны корпораци” гэх), УАУ-ны ”Элэг” судлалын төв, Булган, Дорноговь, Хэнтий аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн харъяанд “УАУ-ны төв”, бусад 18 аймгийн нэгдсэн эмнэлэг болон Улаанбаатар хот дахь Улсын нэгдсэн эмнэлэг, зарим мэргэжлийн төвүүд, дүүргийн эмнэлгүүдэд УАУ-ны тасаг ажиллаж байна.

Үүний дээр нийслэл, аймгийн төвүүдэд УАУ-аар дагнасан хувийн хэвшлийн 97 эмнэлэг байна. Дээрхи төрийн болон хувийн өмчийн УАУ-аар дагнасан эрүүл мэндийн байгууллагад 2003 оны 1 дүгээр сарын 1-ний байдлаар 262 эмч ажиллаж, 10000 хүн амд 1.1 уламжлалт анагаах ухааны эмч ногдож байна. Энэ нь зарим нарийн мэргэжлийн эмчийн хангамжаас давж гарсан байна. Тухайлбал, 2002 оны дүн бүртгэлийн мэдээнээс үзвэл, манай улсад 10000 хүн амд мэс заслын эмч 0.7, сэхээн амьдруулах, мэдээгүйжүүлэгч эмч 0.3, чих-хамар-хоолойн эмч 0.2 ногдож байгаа юм.

Одоо улсын хэмжээнд УАУ-ны эмнэлгийн нийт 606 ор ажиллаж байгаагаас 338 буюу 56 хувь нь төрийн өмчит эрүүл мэндийн байгууллагад , 268 буюу 44 хувь нь хувийн хэвшлийн эрүүл мэндийн байгууллагад ногдож байна. Зонхилон тохиолдох өвчний УАУ-ны оношлогоо, эмчилгээний удирдамж, өвчний түүхийн стандарт, уламжлалт эмийн түүхий эдийн 115 стандарт гарган мөрдөн ажиллаж байна.

Зөвхөн 2002 оны байдлаар Улсын хэмжээний үйлчилгээтэй УАУ-ны эмнэлгүүдэд 18186 өвчтөн эмчлэгдэж, дундаж ор хоног 11.4, орны эргэлт 30.1 байгаа нь 1999 онтой харьцуулахад эмчлэгдсэн өвчтөний тоо 3 дахин, орны эргэлт 30.3 хувиар нэмэгдэж, дундаж ор хоног 11 хувиар буурсан байна.

Ийнхүү УАУ нь манай орны эрүүл мэндийн тогтолцооны салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг болж, эрүүл мэндийн үйлчилгээний шатлал болгонд тусламж, үйлчилгээ үзүүлж байна.

Хоёр. УАУ-ыг хөгжүүлэхээр хийсэн хөрөнгө оруулалт, түүний үр дүнгийн талаар:

“Уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэх талаар төрөөс баримтлах бодлого”-ыг хэрэгжүүлэх зорилгоор эрүүл мэндийн асуудал эрхэлсэн Төрийн захиргааны төв байгууллагын төсвөөс 2001-2003 онд 13.0 сая төгрөг, ДЭМБ-тай хамтран хэрэгжүүлж буй “Уламжлалт анагаах ухааны чанарын баталгаа” төслийн хүрээнд 59 мянган ам.долларын санхүүжилт хийжээ. Энэ санхүүжилтийн хүрээнд 2000-2002 онд 42 нэр төрлийн УАУ-ны эмийн түүхий эд, эмийн чанарын шинжилгээний урвалжууд, 6 төрлийн багаж төхөөрөмжийг УАУ-ны чиглэлээр ажиллаж байгаа улсын болон хувийн хэвшлийн эрүүл мэндийн байгууллагад олгосны дотор Япон улсад үйлдвэрлэсэн “Оhm Pulser-4500” зүү эмчилгээний цахилгаан аппарат, ХБНГУ-д үйлдвэрлэсэн “Хумалайзер” био-химийн хагас автомат анализатор, орж байгаа юм.

Мөн “УАУ-ны корпораци”-д 2002 онд улсын төсвөөс 126.1 сая, Шинжлэх ухаан технологийн сангаас 88.9 сая, Эрүүл мэндийн даатгалаас 109.0 сая, нийт 324.0 сая төгрөгийн санхүүжилт хийж 3465 өвчтөн хэвтэж эмчлүүлж 2400 хүнд урьдчилан сэргийлэх үзлэг хийсэн байна.

Мөн онд УАУ-ны ”Элэг” судлалын төвд төсвөөс 175 сая, Эрүүл мэндийн даатгалаас 49.3 сая, нийт 224.3 сая төгрөгийн санхүүжилт хийж 1843 өвчтөн хэвтэж эмчлүүлж, давхардсан тоогоор 17250 хүнд үзлэг хийжээ.

2000-2001 онд БНСУ-ын Олон улсын хамтын ажиллагааны ”Койка” байгууллагын 400000 ам.долларын хөрөнгө оруулалтаар Рашаан судлалын үндэсний төвийг түшиглэн “Монгол-Солонгосын дорнын анагаах ухааны төв”-ийг байгуулан ажилласан нь үйлчлүүлэгчдийн талархалыг хүлээж байна.

“Монголын Уламжлалт анагаах ухаанд тулгуурласан эмчилгээ, оношлогоо, сэргийлэлтийн дэвшилтэд арга, технологи, шинэ эм бэлдмэл”, “Хүдэр, түүний заарын судалгаа” зэрэг эрдэм шинжилгээний төсөлт ажлын үр дүнг хүлээлгэн өгч, ”Элэгний өвчний үед хануур засал хийх арга”, ”Гломерулонефрит өвчнийг туйплангаар эмчлэх арга”, ”Биеийн ерөнхий өвчнийг оношлох ба өвчний халуун хүйтний эндүүрлийг арилгах” зэрэг аргачлалууд эмнэл зүйн практикт нэвтэрч эхлээд байна.

ДЭМБ-ын төсөлт ажлын хүрээнд Уламжлалт анагаах ухааны тусламж, үйлчилгээний чанар, хүртээмж өнөөгийн байдлын талаар улсын хэмжээний суурь судалгаа явуулж дууслаа. Ингэснээр “Зүү эмчилгээний нэршлийн стандарт”, “Өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх уламжлалт анагаах ухааны ёс”, “Уламжлалт анагаах ухааныг 2002-2005 онд хөгжүүлэх дэлхийн стратеги”, “Уламжлалт аргаар эмчлэх дотрын өвчний онош зүй”, “УАУ-ны өвчний ангилал зүй”, “Дээдийн номыг судлах рашааны ундрага” зэрэг номуудыг орчин цагийн монгол хэлээр боловсруулан хэвлэн гаргаж, эмч мэргэжилтний гарын авлага болголоо.

Мөн ”Уламжлалт эмийн жорын материалын баримжаа”, ”Уламжлалт эмийн жорын хяналтын лавламж” номыг боловсруулан хэвлүүллээ. Эдгээр гарын авлагад ДЭМБ-ын зөвлөмжүүдийг үндэслэн уламжлалт эм тан, талх, үрэл, шахмал эмийн ерөнхий стандартыг шинээр боловсруулсан бөгөөд эмийн түүхий эд, эм тангийн найрлагын орц, тун хэмжээ, нэршлийг жигдлэн нэг мөр болгох, тэдгээрийг зөв таньж үнэлэх чанарын хяналт ба үйлдвэрлэлийн технологийн шинэчлэлийг тусгасан юм.

Төрийн бодлого хэрэгжиж эхэлснээс хойших хугацаанд төв мэдрэлийн тогтолцоог сайжруулах үйлчилгээ бүхий “Астромон”, зүрх хамгаалах үйлчилгээтэй “Астродин”, дархлал сайжруулах нөлөөтэй “Салимон”, бөөр хамгаалах үйлчилгээтэй “Нефромон”, хавдрын эсрэг үйлчилгээтэй “Эллипин”, ходоод хамгаалах үйлчилгээтэй “Сугаст”, буйлны үрэвслийн эсрэг үйлчилгээтэй “Дентамон”, тамиржуулах, хөгшрөлтөөс сэргийлэх үйлчилгээтэй “Цинаспол”, цөсний зогсонгишлыг арилгах үйлчилгээтэй “Эквиман”, дархлал сэргээх үйлчилгээ бүхий “Дисахол” зэрэг 10 гаруй шинэ эмийг манай УАУ-ны судлаачид эмнэлгийн практикт нэвтрүүллээ.

Салимон, Нефромон эмүүд нь “Улаанбаатар-Түншлэл 2002” олон улсын яармагийн экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнээр шалгарч Яармагийн цом, Хүндэт диплом, “Эм, эмнэлгийн техник-2002” олон улсын үзэсгэлэн-худалдаанд мөнгөн медаль, диплом авсан байна.

Уламжлалт анагаахын “Элэг” судлалын төвийн бүтээсэн “Оюут-25” эрдэнийн эм нь 2000 онд “Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлье” олон улсын хаврын яармаг үзэсгэлэнгийн “Шилдэг бүтээгдэхүүн”-ээр шалгарчээ.

Мөн импортоор авдаг “Өндөр зоосон цэцэг”, “Хэрээ нүдэн”, “Ногтруу өвс” зэрэг 3 зүйл ургамлыг Монгол орны нөхцөлд тарималжуулан нутагшуулах агротехнологийн судалгааны дүнгээр 3 патент хамгаалж, “Оточ манрамба” дээд сургуулийн эмийн үйлдвэр “Оюу-25”, “Шүр-25” эрдэнийн эмийг үйлдвэрлэх технологи, аргачиллаар ашигтай загварын гэрчилгээ авсан байна.

Уламжлалт эмийн үйлдвэрүүдийг аттестатчилан, уламжлалт эмийг эмийн бүртгэлд оруулах болж, ДЭМБ-ын чанарын шаардлага хангасан эм, бүтээгдэхүүнээр хангах, эмийн үйлдвэрийн хүчин чадлыг өргөжүүлэх, эмийн сав, баглаа боодлыг сайжруулах арга хэмжээ авч байна.

Сүүлийн жилүүдэд дотоодын эмийн үйлдвэрлэл өргөжиж байгаатай холбоотойгоор эмийн түүхий эдийн нөөц, ашиглалтын горимыг судлан тогтоох шаардлага гарч, 100-аад төрлийн өргөн хэрэгцээтэй эмийн ургамлын тархац, нөөц, ашиглах горимын судалгааг хийж гүйцэтгээд байна.

Мөн эмийн үйлдвэрүүд хэрэгцээгээ зөв тооцож байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүйгээр ашиглах талаар “Ургамлын эмийн зохистой хэрэглээний удирдамж” номыг боловсруулан хэвлэж, нийтийн хүртээл болгосон юм.

Энэ онд Байгаль орчны яамтай хамтран Японы олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг “Жайка” байгууллагаас санхүүжүүлэн “Монгол орны ашигт ургамлын зурагт лавлах”-ыг хэвлүүлсэн нь дотоод болон гадаадад эрэлт хэрэгцээ ихтэй номын нэг болжээ.

Монгол орны эмийн ургамлын тархац, нөөцийн судалгааг үргэлжлүүлэн хийж, үр дүнг холбогдох байгууллагуудаар баталгаажуулан, БОЯ-ны холбогдох албадтай хамтран нөөц багатай ховор эмийн ургамлын болон дархан цаазтай газар ургадаг ургамлын жагсаалт боловсруулах ажлыг олон улсын төслөөр гүйцэтгэж байна.

Монголын УАУ-ыг орчин үеийн анагаах ухаан, хими, эм судлалтай хослуулах шинэ арга зүйг эзэмших, эм реактив нийлүүлэх, мэргэжилтэн солилцох, үзэсгэлэн гаргах, эм импортлох, экспортлох чиглэлээр БНХАУ, БНСУ, Энэтхэг, ОХУ, Польш, Англи, Япон, Итали, Герман, Швейцарь, Австри, Америк зэрэг оронтой хамтран ажиллаж байна.

1999-2002 онд УАУ-ны салбарын эрдэмтэд, эмч, судлаачид АНУ, Япон, БНСУ, БНХАУ-д болон өөрийн оронд зохиогдсон эрдэм шинжилгээний хуралд 20 гаруй илтгэл хэлэлцүүлснээс 2000 онд БНХАУ-ын олон улсын УАУ-ны эрдэм шинжилгээний бага хуралд бэлтгэн хэлэлцүүлсэн Ш.Болдын “XIII- XYI үеийн Монголын УАУ-ны түүхэн хөгжил” сэдэвт илтгэл шилдэг бүтээлийн мөнгөн цом, доктор М.Амбага, Б.Саранцэцэг нарын хавдрын эсрэг “Эллипин” эмийн судалгаа нь “Г.Дэмид багшийн нэрэмжит шилдэг бүтээл”-ийн, “УАУ-ны онол дээр тулгуурлан элэг хамгаалах үйлдэлтэй шинэ эмийн бэлдмэл гарган авах онол арга зүйн үндэс” илтгэл нь Б.Рагчаа докторын нэрэмжит шилдэг бүтээлийн, “Хий шар бадган-мембрант байгууламж шинэ онол” илтгэл нь шинжлэх ухааны байгууллага үүсч хөгжсөний 80 жилийн ойн эрдэмтдийн цуврал лекцийн уралдаанд анагаах ухааны салбарын шилдэг бүтээлийн шагнал тус тус авчээ.

УАУ-ыг шинэ шатанд гарган хөгжүүлж, орчин үеийн анагаах ухааны аргаар судлагдаагүй зарим зүй тогтлыг нь олж тогтоох чиглэлээр шинжлэх ухааны таамнал 3, байгалийн шинэ бодис 10 гаруйг нээн илрүүлж ном, товхимол 30 гаруй, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, илтгэлийн хураангуй 700 гаруйг нийтлүүлж “Тэжээхүйн ухаан, эрдмийн цуврал”-ыг жил бүр хэвлэн гаргаж байгаа юм.

Ийнхүү УАУ-ыг хөгжүүлэхээр оруулсан хөрөнгө оруулалт үр дүнгээ өгч манай УАУ-ын судлаачдын бүтээл Монголын төдийгүй дэлхийн анагаах ухааныг баяжуулах хэмжээнд хүрч, хүн ардынхаа эрүүл мэндийн үйлчилгээ, эмийн хангамж, оюуны хэрэгцээг хангахад дорвитой хувь нэмэр оруулж байна.

Гурав. УАУ-ны мэргэжилтэн, боловсон хүчин бэлтгэх талаар:

1980 онд УКТЭ-ийн зүү, төөнүүрийн тасгийг түшиглэн зүү, төөнүүрийн мэргэжил олгох курс , 1990 онд АУИС-д УАУ-ны тэнхим байгуулагдаж , 1993 онд УАУ-ны анхны мэргэжлийн боловсон хүчин болох 24 эмч төгссөн бөгөөд 2000 онд Уламжлалт анагаах ухааны тэнхимийг АУИС-ийн бүрэлдэхүүнд "Уламжлалт анагаахын сургууль” болгон өргөжүүллээ.

1990 оноос Эмнэлгийн ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх институт байгуулагдан европын анагаах ухаанаар төгссөн эмч нарт Уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр мэргэжил олгох курс хичээллэж эхэлсэн нь өнөөдөр 980 эмч мэргэжилтэн сургаад байна.

1991 онд УАУ-ны анхны хувийн “Оточ манрамба” дээд сургууль байгуулагдан УАУ-ны чиглэлээр дагнаж сургалт явуулж эхэлсэн бөгөөд 1998 онд сургалт, клиник, эрдэм шинжилгээ, үйлдвэрлэлийн бусад нэгжүүдийг нэгтгэн УАУ-ны мэргэжлийн төв байгууллага болох “УАУ-ны корпораци” байгуулж 1995-1996 оны хичээлийн жилээс эхлэн Дархан хотын АУ-ны коллеж УАУ-аар сургалт явуулж эхэлсэн юм.

2000 онд УАУ-ны “Монос” дээд сургууль байгуулагдан УАУ-ны чиглэлээр сургалт явуулж байна.

1990 оноос АУИС-ийн сургалтын программд УАУ-ны хичээлийг оруулж, үндсэн анги нээж, мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэж эхэлсэн нь сум, дүүрэг, өрхийн эмнэлгийн болон ерөнхий мэргэжлийн тусламжийн түвшинд УАУ-ны урьдчилан сэргийлэх болон эмчилгээний арга барилыг нэвтрүүлэх нөхцлийг бүрдүүлж эхэлсэн юм.

1991-2003 онд УАУ-ны мэргэжил эзэмшсэн нийт 1538 эмч байгаагаас дипломын сургалтаар бакалаврын зэрэгтэй төгссөн эмч 558 буюу 36.3%, дипломын дараах сургалтаар УАУ-ны мэргэжил эзэмшсэн их эмч 980 буюу 63.7% болж одоо УАУ-ны чиглэлээр Монголын ШУА-ын академич 1, анагаахын шинжлэх ухааны доктор 4, анагаах ухааны доктор (PhD) 20 шахам ажиллаж, уламжлалт анагаахын болон зүү төөнүүрийн ахлах ба тэргүүлэх зэрэгтэй 18 эмч ажиллаж байна.

2002 оны статистикийн мэдээгээр улсын хэмжээнд 262 эмч УАУ-ны чиглэлээр ажиллаж, 10000 хүн амд 1.1 УАУ-ны эмч ногдож байгаа нь зарим нарийн мэргэжлийн эмч нарын хангамжаас давж байгааг би түрүүн дурьдсан билээ.

2000-2003 онд “Уламжлалт анагаах ухааны чанарын баталгаа” төслийн хүрээнд манай улсад ДЭМБ-ын зөвлөх ирж ажиллан сургалт, судалгаа явуулахын зэрэгцээ манай 8 эмч, мэргэжилтэн Энэтхэг, Солонгос, БНХАУ-д мэргэжил дээшлүүлж, эрдэм шинжилгээний хурал, сургалт, семинарт 11 удаа, 2003 онд БНСУ, БНХАУ-ын эмч мэргэжилтнүүдтэй олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал 2, уулзалт семинар 4 удаа зохион байгууллаа.

Ийнхүү Уламжлалт анагаах ухааны мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх, давтан сургах тогтолцоо манай улсад бүрэн хэлбэржин тогтож, зарим улс орон Монголын УАУ-ыг хамтран судлах санал хүсэлтээ тавьдаг болж байна.

Дөрөв. УАУ-ны өв санг цуглуулах, хадгалах, хамгаалах талаар:

“УАУ-ны корпораци”-аас хэрэгжүүлсэн төсөлт ажлын хүрээнд 1991 оноос эхлэн Архангай аймгийн Тариат суманд XIX зуунд амьдарч байсан Лүнрэг хэмээн алдаршсан Дандарын түвд хэл дээр бичсэн 5 боть ном, Ламын гэгээн Лувсанданзанжалцангийн туурвисан 2 боть ном, Их хүрээний оточ хэмээх Чойжамцын 1922 онд эмхэтгэн зохиосон ”Гайхамшигт баясгалант хуримын сан” номуудыг орчин цагийн Монгол хэлнээ хөрвүүлэн хэвлүүлж нийтийн хүртээл болголоо.

Одоо “УАУ-ны корпораци”, УАУ-ны “Элэг” судлалын төв, “Монос” дээд сургууль, “Оточ манрамба” дээд сургуульд нийт 1000 гаруй ховор нандин ном, судар бүхий номын сан ажиллаж байгаагийн дээр Монголын УАУ-ны оточ маарамбуудын түүх намтрыг цуглуулан монгол, англи хэл дээр хэвлэн гаргажээ.

Гэвч УАУ-ны сургууль, эмнэлгүүдэд хадгалагдаж буй номын талаар мэдээлэл солилцох, нэгдсэн сүлжээнд оруулах, нийтийн хүртээл болгох, эрдэм шинжилгээний чиглэлээр задлан судлах, ашиглах, ховор ном, судрыг орчуулж дэлхийн түвшинд сурталчлах ажил шаардлагын хэмжээнд хараахан хүрээгүй байна.

Тав. Эмийн ургамлыг тарималжуулах, зэрлэг амьтдыг гаршуулах, ховордсон эмийн ургамал, амьтны гаралтай түүхий эдийг эцсийн бүтээгдэхүүн болголгүйгээр экспортлохыг хориглох талаар:

Одоогоор УАУ-ны улсын эмийн үйлдвэр- 3, хувийн үйлдвэр- 3 ажиллаж жилд 220 гаруй төрлийн эм, тан үйлдвэрлэж байгаа нь 1999 онд 63 төрлийн эм, тан үйлдвэрлэж байсан эмийн нэр төрөлтэй харьцуулахад 3.4 дахин нэмэгдсэн байна.

Эмийн үйлдвэрлэлд шаардлагатай байгаа нийт түүхий эдийн 60-70% буюу жилд дунджаар 83 нэрийн 1845.7 кг түүхий эдийг гадаадаас авч үйлдвэрлэлд хэрэглэж байна.

Манай эх орны 3 эмийн үйлдвэрээс 2001 онд 100 гаруй нэр төрлийн 1117 кг уламжлалт эмийг экспортолсон болно.

Одоогоор манай эмийн үйлдвэрт хэрэглэгддэг, ховор, олдоц багатай түүхий эдээс удвалыг баавар цэцгээр, баавгайн цөсийг хар сарлагийн цөсөөр, хирсний эврийг бугын болон бөхөнгийн эврээр гэх мэт өөрийн орны түүхий эдээр орлуулан хэрэглэж байна.

Манай орны нөхцөлд ургах боломжтой, гадаадаас импортоор авдаг болон дотоодын ховор, ховордсон эмийн ургамлыг тарималжуулах, эмт амьтдыг гаршуулах замаар эмийн түүхий эд бэлтгэх ажил хийгдэж байна.

Эмийн ургамлыг тарималжуулах талбайг анх 1991 оноос эхлэн Булган аймгийн Дашинчилэн суманд байгуулж одоогийн байдлаар 30-аад төрлийн эмийн ургамлыг туршин тариалж 10-аад зүйлийн эмийн ургамлыг үйлдвэрлэлийн болон хагас үйлдвэрлэлийн хэмжээнд тарималжуулан үйлдвэрлэлийн болон судалгааны зориулалтаар ашиглаж байна.

Эх орны ховордсон Үнэгэн сүүлхэй лидэр, Бөндгөр шарилж, Хэрээ нүдэн, Нарийн навчит жигд, Үсүү зэрэг 10-аад зүйлийн эмийн ургамлыг тарималжуулж, нутагшуулахын зэрэгцээ Толбот силибум, Өндөр зоосон цэцэг, Өвсөн гүргэм зэрэг 3 зүйл ургамлыг үйлдвэрлэлийн хэмжээнд тариалжээ

Мөн “Хүдэр ба түүний заарын судалгаа” төсөлт ажлыг хэрэгжүүлсний дүнд Хүдэр үржүүлж, гаршуулах ажлыг арга зүйн хувьд үндсэнд нь шийдвэрлэсэн бөгөөд Заарын хими-фармакологийн судалгааг үргэлжлүүлэн хийж байна.

УИХ-аас 2000 оны 5 дугаар сарын 5-ны өдөр баталсан “Амьтны аймгийн тухай” болон “Ан агнуурын тухай” хуулинд нэн ховордсон эмийн ургамал, амьтны гаралтай түүхий эд, тухайлбал бугын болон бөхөнгийн эвэр, хүдрийн заар, бугын чив, баавгайн цөс зэргийг экспортлохыг хориглосон заалт орсон нь ховордсон ургамал, амьтныг хамгаалах хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлж өгсөн юм.

ДЭМБ-ын чанарын шаардлага хангасан түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгч гадаадын байгууллагатай гэрээ байгуулж түүхий эдийн тогтвортой нийлүүлэлтийг хангах асуудлыг судалж байна.

УИХ-ын дарга, эрхэм гишүүд ээ,

“УАУ-ыг хөгжүүлэх талаар төрөөс баримтлах бодлого” УИХ-аар батлан гаргаснаас хойших 4 жилд хийсэн ажлыг тоймолж Та бүхэнд танилцууллаа. УАУ-ны чиглэлээр эмчилгээ, үйлчилгээ, судалгаа явуулдаг зарим байгууллагуудын тайлан үзэсгэлэн болон энд хүрэлцэн ирсэн судлаач, эмч мэргэжилтнүүдээс Та бүхэн илүү тодорхой мэдээлэл авна гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

УИХ-д энэхүү мэдээллийн үеэр 21 аймаг, нийслэлийн УАУ-ны 60 эмч мэргэжилтэн оролцсон “Уламжлалт анагаах ухаан, нийгмийн эрүүл мэнд” сэдэвт семинарыг энэ сарын 22-25-нд зохион байгуулж байгаа учир хот, хөдөөгийн эмч мэргэжилтний төлөөлөл УИХ-ын чуулганы хуралдаанд одоо ажиглагчаар оролцож байгааг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна.

Анхаарал тавьсанд баярлалаа.

С.Төмөр-Очир: -Нямдаваа сайдад баярлалаа. Нямдаваа сайдын мэдээлэлтэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүд асуулт асуухаар нэрээ ирүүлсэн байна.

Дулам гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

С.Дулам: -1999 оны 7 дугаар сард баталсан төрөөс баримтлах бодлого гэсэн 19 зүйлтэй баримт бичиг байна. Одоо энэ 4 жилийн хугацаанд эдгээрээс биелэгдэхгүй, биелэгдээгүй, биелэгдэх боломжгүй, эсвэл бэрхшээлтэй тулгарч байгаа ямар зүйл байна вэ. Түүнийг шийдвэрлэх талаар цаашид юу хийх шаардлагатай гэж үзэж байна вэ гэдгийг өнөөдөр сонсох нь зүйтэй байхаа гэж бодож байна. Нэгдүгээрт.

Хоёрдугаарт, манай оронд байгаа Монгол эмэнд ордог, устаж үгүй болох гэж байгаа юм уу, устах аюул нөмрөөд байгаа эмийн ургамлуудыг хамгаалах талаар ямар ажил хийж байдаг вэ, эсвэл ямар түгшүүр, аюул занал тулгарч байна вэ. Зарим эмийн ургамлыг олноор нь түүж, гадаадад гаргах юм уу ийм юм болж байна гэж ярилцаад байдаг энэ маань ямар шатандаа явж байна вэ. Энэнээс яаж хамгаалах вэ гэдэг талаар та нар өөрсдийнхөө саналыг хэлэхгүй юу.

Гуравдугаарт, төрийн бодлогын 11 дүгээрт байгаа орчин үеийн анагаах ухаанд шийдэхэд түвэгтэй байгаа зарим өвчнийг эмчлэх, оношлох, урьдчилан сэргийлэхэд уламжлалт анагаах ухааны шинэ арга бий болгох ажлыг хөхүүлэн дэмжинэ гэж. Миний бодлоор уламжлалт анагаах ухааны нэг ач холбогдол нь орчин үеийн анагаах ухаанд төдийлөн шийдэгдэхгүй байгаа боловч уламжлалт анагаах ухаанд эмчлэх, анагаах боломжтой тэр орон зайг нөхөж байх үүрэгтэй гэж ойлгож байна. Энэ талаар ямаршуу ахиц, дэвшил гарч байна вэ.

Энэтэй холбоотой байж магадгүй танин мэдэхүйн чанартай асуулт байна. Энэ ДОХ, Sars мэтийн орчин үеийн гамшигт өвчнүүдийг оношлох, анагаах ийм боломж энэ уламжлалт анагаах ухаанд байдаг уу. Би тухайлаад асуухад анагаах ухааны дүрэмд, зүжшийн номонд заасан 404 өвчний алинд нь эд нар хамаардаг юм. Эд нарын тухай ямар нэгэн дурдлага байдаг уу эсвэл цоо шинэ өвчин үү. Энэ анагаах ухааны үзлийн үүднээс үзвэл энэ юу вэ.

Нямдаваа сайдын илтгэлд гарсан зүйлтэй холбоотой гэхдээ Монгол оточ манрамба нарын сүмийг системтэйгээр судалж хэвлүүлэх ийм ажил хэр зэрэг явж байна вэ гэсэн асуултууд байна.

С.Төмөр-Очир: -Дулам гишүүний асуултад хариулъя.

П.Нямдаваа: -Дулам гишүүн их олон чухал асуулт асуусан учраас би товчхон хариулъя мэргэжлийн улсууд нэмж тодруулаарай. Таван төрлийн асуулт тавилаа гэж ойлгосон. Нэгдүгээрт, төрийн бодлогоос хэрэгжихгүй байгаа юм уу, хэрэгжиж болохгүй асуудал байна уу. Энэ миний та бүхэнд манай нөхдийн бэлтгэж өгөөд толилуулж байгаа илтгэлээс харагдаж байгаа байх. Энэ огт биелэхгүй яваа асуудал одоохондоо байхгүй, бэрхшээлтэй юм байгаа. Ялангуяа ховор, гадаадаас түүхий эд авах асуудал хүндрэлтэй. Мөн зарим нарийн шинжилгээ, судалгаа явуулах асуудал тийм амар биш.Саяын таны ярьдаг шиг ДОХ, SARS-ын вирус дээр энэ уламжлалт эмийн нөлөөг судлах гэдэг бол түвэгтэй байх бололтой юм байна. Тийм учраас ийм бэрхшээл бага авах. Тэгэхдээ энд манай яамны судалгаа, үнэлгээ, мониторингийн тасгийн газрын энэ асуудлыг хариуцсан мэргэжилтэн байгаа энд энэ асуудлыг оруулахын өмнө үнэлгээ хийсэн энэ талаар ярих зүйл байвал Энхболд дараа нь нэмж яриарай.

Хоёрдугаарт, Эмийн ургамлыг хамгаалах асуудал үнэхээр их түвэгтэй асуудал одоохондоо хууль эрх зүйн улсууд нь бүрэн байгаа. Энэ бол эмийн ургамлын тухай хууль, Байгаль орчны багц хуулиуд дотор сайн заагдсан. Гагцхүү практик дээр хамгаалах асуудал үнэхээр хэцүү. Та нутаг дэвсгэр маань дэндүү өргөн, харж хамгаалдаг улсууд нь дэндүү цөөн, ашиглах хүсэлтэй улсууд нь дэндүү олон болсон учраас энэ дээр үнэхээр бэрхшээл тохиолдож байгаа байх. Энэнээс гарах арга зам бол эмийн ургамлаа тарималжуулах асуудал гэж үзэж байгаа юм байна лээ. Тийм учраас 100-аад эмийн ургамлыг тарималжуулж туршсанаас 30-аадыг ургуулж болох түвшинд байгаа юм байна энэ салбар дундын ажиллагаа шаарддаг манай биологичид, хөдөө аж ахуйн судлаачид оролцох ёстой. Энэ талаар нэмж ярих зүйл байвал Төмөрбаатар профессор ярина.

Уламжлалт анагаах ухаан, орчин үеийн анагаах ухааныг нөхөх ер нь үнэхээр зарим нөхцөл байдал үндэслэн үзэх юм бол анагаах ухааны уламжлалт болоод орчин үеийн гэж эрс ялгалан зааглах ямар ч аргагүй юм л даа. Бидний хэрэглэж байгаа, та бүхний сайн мэддэг даралтын эмнүүдээс эхлээд орчин үеийн өндөр үйлчилгээтэй эмүүдийг ер нь уламжлалт анагаахын жорыг судалж дотроос нь өндөр үйлчилгээтэй бодисыг шилэх замаар олдог ийм эм эрэх, хайх, бүтээх явдал үргэлжилсээр байна. Манай судлаачид ч гэсэн сүүлийн 4 жилд 10-аад эм бий болгочихлоо. Мөн бусад талаар нь орчин үеийн анагаах ухаанаар эмчилж болохгүй байгаа юмыг уламжлалт анагаах ухаанаар яаж эмчилж байгаа тухайгаа маш товчхоноор их дэлгэрэнгүй яривал тасрахгүй юм болчихож магадгүй Төмөрбаатар доктор, Нацагдорж хамба нар ярьж болох байх. Заримдаа уламжлалт анагаахын өвчин эмгэгийг нэршил систем орчин үеийн анагаах ухааны нэршил, систем хоёр дээр бүрэн эцэслэн тааруулж тохироогүй юм байдаг бололтой юм.

Энэтэй холбоотой ДОХ, SARS-ыг оношлох, эмчлэх оношлох нь хэцүү байх эмчлэх талаар эрж, хайж байгаа юм байгаа. Жишээлбэл дархлал сэргээх, сайжруулах энэ дотроо ялангуяа эсийн дархлалыг сонгон сайжруулах үйлчилгээтэй эм эрж хайж байгаа бол энэтэй холбоотой. Тэгэхдээ манайд ДОХ-ын болоод SARS-ын вирустэй ажиллах шаардлага хангасан тийм лаборатори Монгол Улсад байхгүй. Р-4 зэрэглэлийн лаборатори буюу дотор нь ажиллаж байгаа хүн халдвар огт гадагш нь алдахгүй нөхцөл хангасан лаборатори гэдэг бол манай улсын жилийн төсөв ажиллуулж хүрэхгүй болчих гээд байгаа юм. Тийм учраас гөрөөс судалж хүний хувьд хэлэхэд тэр вирус дээр экспермент хийхийг бид хийж чадахгүй байгаа юм. Өвчтэй хүнтэйгээ ажиллах чиглэлээр хийж байгаа.

Тавдугаар чиглэлийн буюу Монголын оточ манрамба нарын ном системтэй хэвлүүлэх талаар юу хийж байгаа талаар илтгэлдээ товчхон дурдсан. Энийг дэлгэрүүлж системтэй яаж төлөвлөсөн байгааг мэдэхгүй байна. Сүүлийн 4 жилд бидний өмнө 40 жилд хэвлээгүй номоо орчуулж хэвлэж гаргаж чадсан одоо манай хэвлэлүүдийн чанар ч сайжирч, хүмүүс ч их хурдан орчуулдаг болж гарч байгаа бүтээгдэхүүний чанар ямрыг би сайн мэдэхгүй. Миний хувьд ингэж хариулах юм байна. Энэ дээр манай экспертүүд нэмж хариулна.

н.Ганбат: -ДОХ, SARS-ын талаар уламжлалт анагаах ухааны чиглэлд ямар ойлголт байна вэ, эмчилгээ байна вэ гэсэн тал дээр товчхон хариулъя.

Монголын уламжлалт анагаах ухаан бол хүн байгалийн экологийн асуудалд асар их чухал үнэлэлт, дүгнэлт өгсөн байдаг. Энэтэй холбогдоод орчин, ирээдүй цагт нэрийг хүртэл нэрийг онооход бэрхтэй ийм олон мянган өвчин гарна гэсэн байдаг. Энийг халдварт хижиг, нян, халдварт өвчний хүрээ хэмжээнд авч үздэг. Тэгэхдээ энд өвчний шалтгааныг хэлсэн байдаг. Мөн нөхцөлийг хэлсэн байдаг, ангиллыг нь авч үзсэн байдаг, засах аргыг нь хэлсэн байдаг. Энд тухайлбал, ДОХ-ын тал дээр ертөнцийн хүний дөрөвний нэг нь энэ өвчнөөр өвдөх магадлалтай, үхэж болох тийм магадлалтай гэсэн ном байгаа. Тэгэхээр энд би засал дээр нь хэлэх гэж байна засал дээр эмүүд байгаа, мөн хамарт татдаг ч юм уу, түрхлэг маягаар хэрэглэдэг эмүүд байна. Тэгэхдээ энэ дээр бас нэг чухал зүйл бол аг, тарнийн ёсыг их чухалд авч үзсэн байгаа. Судар тархины тэр дотроо аг, тарнийн ёсыг их чухал хамгаалалт болно гэж авч үзсэн байдаг.

Н.Төмөрбаатар: -Сайдын нэмэлт тайлбар дээр хоёр тайлбар өгье. Тэгэхээр Монгол орны эмийн ургамлыг хамгаалах гэдэг бол нэн тулгамдсан асуудлын нэг. Ялангуяа экологийн тэнцвэрт байдал алдагдаж байгаа өнөө үед энд үрийн үндсийн хамгийн чухал хэсгүүдийг хэрэглэдэг. Тийм учраас манай уламжлалт анагаах ухаан, шинжлэх ухаан-технологийн корпораци 1990 оноос эхэлж Булган сумын Дашинчлэн суманд 10-аад га газар эмийн ховордсон ургамлыг тарималжуулах ийм ажлыг эхлээд байна. Энэ ховордсон ургамал тарималжуулахын хажуугаар сайд өөрийнхөө илтгэлд хэлсэн. Мөн манайд ургадаггүй зарим эмийн ургамлыг тарималжуулах төгсгөлийнхөө шатанд ороод одоо үйлдвэрлэлд шилжиж эхэлж байгаа.

Хоёрдугаарт, Монгол манрамбын судар бичгийн талаар манайх он дараалсан ийм судалгааны ажлуудыг хийж байгаа. Ер нь манрамбуудын бичсэн ном зохиолууд Өвөрмонголууд ихэнхийг хэвлэсэн байж байгаа. Хэвлэгдээгүй өөрийн орны манрамбуудын ном судруудыг үргэлжлүүлэн хэвлэж судалгааныхаа ажилд ашиглаж байна. Нөгөө талаар нэгэнт хэвлэгдсэн, орчуулагдсан энэ судруудыг харин сурах бичиг бичих, оюутнуудыг сургах, эмч нарыг сургахад сурах бичиг хийхэд ашиглаж байгаа юм. ДОХ-ын талаар нэмж хэлэхэд ДОХ-ын Хятадад эмчлэх юмнуудыг хийж байгаа тэгэхдээ энэ их хол байгаа. Харин манай академич Хайдавын бөндгөр шарилж гэсэн ийм эмийн судалгааны ажил хийж байгаа энэ бол манай Монгол орны эндемик ургамал, энэ говьд ургадаг ургамал байгаа юм. Эндээс хүний дархлааг сайжруулах маш сайн төрлийн эм гарах төлөвтэй байгаа. Дархлааг сайжруулах, үрэвслийг дарах, цусны бүлэгнэлтийг багасгах ийм төрлийн эмнүүд. Гэхдээ бид ДОХ-ын төрлийн эм хийж байгаа, ДОХ-ыг эмчилнэ гэхэд чадахгүй байгаа юм, SARS-ыг ч гэсэн ийм байгаа юм.

Гуравдугаарт, уламжлалт анагаах ухааны орчин үеийн анагаах ухааны чадахгүй байгаа юм байна уу гэж хоёр анагаах ухааныг бид нар сөргөлдүүлж тавиагүй харин энэний зааган дээрээс бид нар шинжлэх ухааны шинэ чиглэл гаргах, эмчилгээний шинэ хандлагуудыг гаргах ийм ажлуудыг хийж байна. Ер нь дэлхийн шинжлэх ухаан дийлэхгүй байгаа нэг асуудал байдаг энэ бол хавдар. Хавдарт бид нар хөнгөвчлөх эмчилгээг Монгол уламжлалт анагаах ухаанаар хийж байгаа энэ үр дүнгээ өгч байгаа гэж үзэж байна.

С.Энхболд: -Манай Эрүүл мэндийн яамны мэдээлэл, хяналт, шинжилгээ, үнэлгээний газраас 2002 оны З сард уг бодлогын хэрэгжилтийн байдалд хяналт шинжилгээ хийж үнэлгээ өгсөн. Энэ үнэлгээний дүнгээр бид уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэх талаар төрөөс баримтлах бодлого, түүнийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө хоёрын уялдаа холбоо хэр зэрэг байгаа, хэрэгжилт ямар байгааг тодорхойлж гаргаж ирэхийг оролдсон. Бидний хийсэн үнэлгээний дүнгээс үзэхэд уг бодлогын хэрэгжилт хангалттай түвшинд явагдаж байна, бэрхшээлтэй зарим нэг талууд байна гэсэн тийм дүгнэлт гарсан. Тэр дүгнэлтийн дагуу Эрүүл мэндийн сайдын зөвлөлөөс 4 шийдвэр гарсан байгаа.

С.Төмөр-Очир: -Ганбямба гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

Н.Ганбямба: -Уламжлалт анагаах ухааны корпораци гээд хуучин академич Хайдав гуайн ардын эмнэлгийн хүрээлэн дээр үндэслэсэн газар мөн үү. Хайдав доктор, Амбага доктор, Төмөрбаатар гуай нар дандаа Хэнтийн улсууд байгаа юм. Манай Хэнтийнхэнчүүд илүү сайн мэдэрдэг байхгүй юу. Тэр нь энэ корпораци болоод явж байна уу гэсэн эхний асуулт.

Хоёрдугаарт, нийтдээ уламжлалт анагаах ухааны эмнэлгийн нийт ор 600 гаруй байдаг юм байна. Энэний хэдэн хувь нь хөдөө байдаг юм болов оо.

Нөгөөтэйгүүр, ор хоног 10 гаруй хувиар буурч байна гэсэн байна дундаж ор хоног. Уламжлалт анагаах ухаан өшөө цаашдын ирээдүйтэй өсөж яваа 1990 оноос асар их ард түмний анхаарлыг татаж нээлттэй ийм сайхан салбар сэргээд гарч ирсэн. Энэ тоог энэ эрч хүч саарч байгаа үзүүлэлт бишээ гэсэн тийм үндэслэл байвал хэлж өгөөч.

Дөрөвдүгээрт, уламжлалт анагаах ухааны манай Монголд хийж байгаа эмийн ургамлын тархац, нөөцийн судалгаанууд хэр үр дүнгээ өгч байдаг юм бол энэ хийж байгаа судалгаа нь. Тэгээд уламжлалт анагаах ухаанд олон эмүүд гарлаа гэж сая мэдээлэлд гарлаа эд нар хэр зэрэг үр дүн өгч байна вэ гэдгийг ямар критер үзүүлэлтээр, яаж үр дүнтэй эсэхийг яаж мэдэх боломжтой юм бол. Хүн амын төчнөөн өвчин нь эрүүлжиж байна, анагаах ухааны шинжлэх ухаанаас дутахгүй уламжлалт анагаах ухааны салбар ийм ийм үр дүнгээ өгч байна гэсэн ийм критер байна уу.

Сая Төмөрбаатар профессор хэлж байна. Хавдар гэж дэлхийн шинжлэх ухаанд нээгдээгүй ямар эх үүсвэрээс гардаг нь мэдэгдэхгүй манай монголчууд тийм эдгэхгүй өвчтэй болсон, рак гэж нэрлэдэг энэ хавдрын асуудал дэлхий нийтийн анхааралд байдаг л даа. Гэтэл энэ мэдээлэлд байгаа доктор Амбага, Саранцэцэг нарын хавдрын эсрэг эмийн судалгаа гэж гарсан байна. Энэ чинь дэлхийн анхаарлыг татсан том бүтээл биш юм болов уу, Монголдоо төрийн соёрхлын хэмжээнд яригдахаар ийм том бүтээл биш юм уу энэний учрыг сайдын дүгнэлтээр асууя гэж бодожб айна.

Эцэст нь уламжлалт анагаах ухааны гол түшиц газар бол гадаад дэлхий дахинд ямар газар улс орон байдаг юм, үзэж судлах бодвол мань мэтийн хар төсөөллөөр Энэтхэг, Түвд гээд ярьдаг л даа. Энэтхэг Дели хотод Долгор доктор эмнэлэгт үзүүлж байсан тэр хүн ярьж байгаа нь 1976 онд Цэндийн Дамдинсүрэн гуай ирж үзүүлж байсан эмнэлэг гээд тэр хүн Монголд ирж амьдрах сонирхолтой хүн гэж манай тэр үеийн элчин сайд ярьдаг байсан юм. Гүрдаваа Ринбүүчийг нааш нь авчирсан элчин сайд шүү дээ Нямдаваа гуайн ярьж байгаагаар. Тэр Долгор доктор уламжлалт анагаах ухааны хэд хэдэн докторууд Монголыг зорих сонирхолтой байдаг гэж. Ийм ийм газруудаас хүн урих талаар хийгдэж байгаа ажлууд бий гэсэн асуулт байна.

С.Төмөр-Очир: -Ганбямба гишүүний асуултад хариулъя.

П.Нямдаваа: -Нэгдүгээр асуулт Хэнтийнхний корпораци гэдэг нь ойлгомжтой болсон. Тэр бол манай улсын мэдлийн уламжлалт анагаах ухаанаас судалгаа хийж байсан бүх нэгжүүдээ нэгтгээд дээр нь Рашаан судлалын хуучин төвийг оруулаад шинэ төвд нь хагас нь байгаа энэ манай мэргэжлийн төв байгууллага.

Орны тухай асуудал. Ер нь орчин үеийн анагаах ухаанд эрүүл мэндийн үйлчилгээний тогтолцоонд хэвтэж эмчлүүлэхийг буцааж багасгах чиглэл рүү явж байгаа, шаардлагагүй. Би Төмөрбаатар докторыг та бол уламжлалт анагаах ухааныг жаахан буруу хөгжүүлээд уламжлалт анагаах ухаан хэзээ орон дээр аваачиж хэвтүүлж байсан юм бэ. Гэрт нь эмчлүүлж байсан биз дээ. Одоо бол ор нэмэгдүүлнэ гэж ярьдаг манайхан чинь орон дээр хэвтэх дуртай болсон гэтэл үнэндээ дэлхий дахинд эмнэлгийн шинжлэх ухааны ололт, эмчилгээ, үйлчилгээний сайн мууг хэвтүүлэх үйлчилгээ багасч байгаа, хэвтэхэд зарцуулж байгаа хоногийн багасалтаар ярьдаг юм. Тийм учраас уламжлалт анагаах ухааныхан ч гэсэн хэвтүүлэн эмчилдэг хугацаагаа богиносгож байгаа юм тэнд хэвтээд байх биш хурдан эмчилж гарах энийг ор хоногийн бууралт гээд байгаа чинь сайн үзүүлэлт, муу үзүүлэлт биш.

Тэгэхдээ би уламжлалт анагаах ухааныхнаасаа уламжлалт анагаах ухаанаасаа зарим уламжлалт юмыг сайн хөгжүүлээч ээ уламжлалт анагаахынхан орчин үеийн анагаахын орон дээр хэвтүүлдэг муу аргыг таягдан хаяасай гэж хүсдэг юм. Эмийн ургамлын нөөцийн тухай мэддэг мэргэжлийн хүмүүс ярих нь дээр байх. Шинэ гарч байгаа эмийн үйлчилгээний сайн мууг яаж мэддэг юм энэ бол тодорхой стандарт арга байдаг юм. Энэ олон шаттай ер нь дэлхий дахинд орчин үеийн анагаах ухааны үйлдэлтэй эм гаргаж авахын тулд ойролцоогоор 10 жил болж байгаа юм. Эхлээд хуруу шилэн дотор, дараа нь амьтан дээр, дараа нь цөөхөн хүн дээр ингээд клиникийн З шатны цэгнэлт хийсний дараа энэ эм тухайн үйлчилгээтэй тэгсэн мөртлөө гаж үйлдэл байхгүй байна гэж тогтоодог. Манайд энэ арай богино шаттай явдаг юм. Бид 5, 6 жил болоод гарсан эмч бий. Яагаад гэвэл уламжлалт анагаахын маань эмнүүд олон мянган жил хэрэглэгдээд ирсэн бас заах чиглэлтэй учраас тэгдэг юм уу гэж бодож байгаа юм. Харин таны асуусан шиг уламжлалт анагаахын эмийг орчин үеийн эмтэй сөргүүлж судлах юм их бага энэ тэрнээс дээр, тэрнээс дор гэж ярьдаггүй нэг чиглэлийн эмнүүд дотроос зарим хүнд орчин үеийн анагаахын эм, зарим хүнд уламжлалт анагаахын эм нь зохих жишээтэй. Ер нь практикаас харахад манай мэргэжлийн улсууд хэлнэ биз одоогийн ертөнцөд давамгайлах хандлагатай байгаа чухамхүү манай улсын хувьд нас баралтын шалтгааны 1, 2 дугаар байрыг эзлээд байгаа зүрх судасны эмгэг, хорт хавдар гэдэг бол олон жил хөгжиж байж эцсийн үр дүнд хүргэдэг ийм өвчнүүд дээр манай уламжлалт анагаахын эмүүд илүү үйлчилгээтэй, уламжлалт анагаахын арга барил илүү сайн байх шиг байгаа юм.

Тийм учраас дэлхий дахинд уламжлалт анагаахын эмчилгээ, үйлчилгээ нь илүү сонирхох юм гараад байх шиг байна.

Тавдугаарт, хавдрын эмний тухайд. Хавдар гэдэг чинь эдгэдэггүй ч өвчин биш л дээ. Хавдрыг эрт таних юм бол олон хавдрыг эмчилж байна. Манай Амбага докторын гаргасан хавдрын эсрэг үйлдэлтэй байгаа гээд байгаа эм дэлхий дахинд хавдрын эсийн өсөлтийг зогсоохыг чадаж байгаа хэдэн мянган эм байгаа тэрний нэг. Ерөөсөө хавдар чинь үйлчилдэг эм байхгүй яах ч аргаа алдсан юм биш манайхан хавдарт бууж өгөөд байдгийн учир нь эмчлэх аргагүй болсон хойно нь оношилдогт байгаа юм. Тэгэхээр хавдар эмчилж болох тэр ч байтугай урьдчилан сэргийлж болох ийм зүйл л дээ. Эплин ямар түвшинд байгаа бусад хавдрын эмтэй зэрэгцүүлэхэд ямар хавдрыг яаж энэ эхний шатандаа яваа ямар шагналт хүрэхийг Төмөрбаатар ярина биз би мэдэхгүй.

Зургадугаарт, уламжлалт анагаах ухаан сайн хөгжсөн төв хаана байна тэдэнтэй ямар холбоотой байна гэсэн чиглэл рүү асуух шиг боллоо. Уламжлалт анагаах ухаанаа маш өндөр түвшинд авч яваа улсын хэмжээндээ өндөр түвшинд авч явдаг улс бол БНХАУ. Хятад улс уламжлалт анагаахын биеэ даасан яамтай гэж хэлж болно. Тэр нь одоо Эрүүл мэндийн яамтайгаа саяын шинэ өөрчлөлтөөр нэгдсэн байна лээ гэхдээ нэг орлогч сайд нь уламжлалт анагаахынхаа чиглэлийг авч явдаг. Хамгийн системтэй, хамгийн өндөр анхаарал тавьдаг улсынхаа хэмжээнд. Уламжлалт анагаах ухаан сайн хөгжсөн, хүн ард нь их ашигладаг тийм орнууд үнэхээр ази тивд байгаа. Энэтхэг, Япон гэх мэт. Европ дахины Латин Америкийн орнууд энэ чиглэлийн зүйлүүд байна гэхдээ улсын систем болоод хөгжсөн нь сайн мэдэгдэхгүй байгаа юм.

Манай анагаахын чиглэлийн энэ талын судлаачид уламжлалт анагаах ухаан хөгжсөн бүх орны улсуудтай холбоотой. Бид очиж үзээгүй газар, танилцаж үзээгүй уламжлалт анагаахын томоохон эрдэмтэн байхгүй болов уу гэж бодож байна. Энэ дээр танилцаж амжаагүй хүн байвал ярина биз. Би ингэж хариулах юм байна энэ дээр нэмж хариулах хүн байвал манай экспертүүд хэлнэ биз ээ.

Т.Эрхэмбаатар: -Улсын хэмжээгээр 606 ор ажиллаж байгаагийн 30 хувь нь хөдөө орон нутагт ажиллаж байгаа.

Н.Төмөрбаатар: -Эмийн ургамлын нөөцийн талаар асуулаа. Тэгэхээр эмийн ургамлын нөөцийн ботаникийн хүрээлэн, уламжлалт анагаах ухааны хүрээлэн бүгдээрээ тогтоочихсон байгаа.

Хоёрдугаарт, эмийг яаж хянадаг юм бэ гэж байна. Сайд хэлчихлээ тэгэхээр энэ дээр ганц, хоёр зүйлийг тодруулъя. Нэгдүгээрт, эмийн ургамлаа эмийнхээ фитохимийн судалгааг хийдэг. Хоёрдугаарт, фармакологийн судалгаа хийж энэ дээр хоруу чанар болоод тунгы нь тогтоодог.

Гуравдугаарт, клиникийн туршилт хийсний дараа энийг эмийн зөвлөлөөр орж эмчилгээнд хэрэглэж болох асуудлыг шийдвэрлэдэг ийм даваануудыг давдаг юм. Монгол зарим эмийн жорнууд 2-78 найрлагатай байдаг. Энд цөөхөн найрлагатай зарим нэг жорын иймэрхүү судалгаа хийгдэж байна.

С.Төмөр-Очир: - Батболд гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

С.Батболд: -Хоёр асуулт байна. Уламжлалт анагаах ухааны эмч нарыг гадаадад бэлтгэх, гадаадад мэргэжлийг нь дээшлүүлэх талаар яам ямар бодлого барьж байгаа юм бэ. Орон нутагт ажиллаж байгаа эмч нар уламжлалт анагаах ухаан хөгжсөн Хятад, Солонгос ч байдаг юм уу дорно дахины орнуудад суралцах, мэргэжил дээшлүүлэх сонирхол ихтэй байдаг юм шиг байна лээ. Жилд хичнээн хүн явж мэргэжил дээшлүүлж байна вэ.

Хоёрдугаарт, ер нь уламжлалт анагаах ухааны бодлогод яг Монгол хүний ийм өвчлөл, өвчний ийм үед уламжлалт анагаах ухааны эмчилгээг хэрэглэнэ гэсэн тийм бодлого байна уу. Уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр дагнаж эмчлээд эдгэрэлтийн хувь нь хэд байдаг юм болов оо. Манайхан европ эмнэлгээр явж байгаад болохоо байдаг ч юм уу аргаа барахаараа уламжлал руу ханддаг ч юм уу тийм хандлага байх шиг байгаа юм. Энэ хоёрыг хосолж хэрэглэхэд харшлах зүйл байдаг уу гэсэн танин мэдэхүйн асуулт байна.

С.Төмөр-Очир: -Батболд гишүүний асуултад хариулъя.

С.Батболд: - Манайх 1990 оны эхээр гадаадад эхнээс өөрөөр хэлбэл 10 жил төгссөн хүүхдүүдийг гадаадад явуулж уламжлалт анагаах ухаан эзэмшүүлэх оролдлого хийсэн энэ их амжилт муутай юм байна гэж дүгнэлт хийж байгаа. Бид Вьетнам, Хятадад явуулсан дийлэнх нь тэр мэргэжлээ дуусгаагүй. Тийм учраас бидний одоо баримталж байгаа баримтлал бол дотооддоо үндсэн сургалтаа хийгээд дараа нь мэргэжил дээшлүүлэх, судалгаагаа гүнзгийрүүлэх ийм сургалтад явуулж байя гэсэн ийм чиглэл барьж байгаа. Энэ дээр гадаадад явах гэхэд хилний боловсрол, мэдлэг гэдэг юм нэлээн их шаарддаг манай уламжлалт анагаахын сургууль төвд, англи, орос хэлийг заадаг гэж ярьж байгаа тэгэхээр энэ гурван хэлтэй газар явдаг байх.

Хөдөө орон нутгаас бага, багаар явуулдаг. Би тоогы нь цээжээр хэлж мэдэхгүй байна. Явъя гэсэн хүн болгон бас явж чадахгүй бид шалгалт, сорилын үндсэн дээр явуулна гэдэг нь ойлгомжтой. Тэндээ очоод сурах гэсэн юмаа сурч чадахгүй, сураад ирсэн хойноо олон хүнд түгээж чадахгүй бол их түвэгтэй. Тийм учраас энэ шалгууруудыг давуулаад явуулж байгаа байхаа. Миний илтгэлд ч гэсэн зарим тоо байсан энэ дээр нэмэх байх.

Хоёрдугаар асуултыг Төмөрбаатар доктор хариул даа. Уламжлалт хослох юм уу, дагнах юм уу гэсэн маягийн асуудал байна.

Н.Төмөрбаатар: -Уламжлалт анагаах ухааныг цаашдаа хослох чиглэлийг барьж байгаа. Яагаад гэвэл энэ хоёр анагаах ухааныг эсрэг тэсрэг тавих биш хоёулангы нь дутууг бие биеэр нь нөхөх, харин ингэснээрээ бид нар 21 дүгээр зуунд аягүй бол шинэ маягийн анагаах ухаан ч гарч болох юм гэсэн ийм найдлага байдаг. Хосолж хөгжүүлэх нь үр дүнтэй.

Д.Нацагдорж: -Эмчилгээний эдгэрэлтийн хувьд ер нь сайжралт уламжлалт анагаах ухаанаас 80-90 хувьтай байдаг. Эдгэрч байгаа хувийг авч үзэх юм бол 15-20 хувь нь эдгэрч байна. Өвчний хувьд ер нь элэг цөсний өвчнүүд. Өвчнөөс хамаарна гэхдээ элэг цөсний өвчнүүд манайд нэлээн давамгай байдаг хоол боловсруулах замын өвчнүүд.

Ц.Содномпил: - Тооны хувьд яг улсын хөрөнгөөр явж байгаа нь цөөхөн. ДЭМБ-ын жижигхэн төсөл хэрэгждэг. Тэр төслийнхөө хүрээнд жилд нэг хүн явуулж байгаа. Хэлний шалгуур нэлээд даваад явдаг юм.

Түүнээс гадна Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамны шугамаар гадаад орнуудад мэргэжил дээшлүүлэх ерөнхий сангийн хүрээнд жилд нэг хүн Хятад улсад явуулж сургаад байгаа. Ер нь сүүлийн жилүүдэд жил алдахгүй шахам явж байгаа. Зарим үед З, 4 болгож явуулдаг тийм учраас энэ тоо сүүлийн үед жаахан ахих байдалтай байгаа.

Хоёр орны хоорондын хамтын ажиллагаагаар жишээлбэл Өвөр Монголд ямар нэгэн сургалт юм уу, ямар нэгэн хамтарсан хурал зөвлөлгөөн боллоо гэхэд тэрүүгээр бие биенийгээ уриад туршлагаа солилцох, богино хугацааны сургалтад орох явдал байна. Сүүлийн үед энэ Итали улстай бид жижиг төсөл хэрэгжүүлээд Нацагдорж хамба яваад хүн сургах, мөн тэндээс хүн авчирч сургах ийм харилцааны гүүр тавигдаад явж байгаа. Ийм байдлаар тоо жаахан нэмэгдэж байгаа. Бид ингэж дундажлаад аваад үзвэл жилд 10-12 хүн ямар нэгэн хэмжээгээр гадаад оронд урт, богино хугацаагаар явж байна гэсэн тоо бидэнд байдаг юм.

С.Төмөр-Очир: -Даваацэдэв гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

Л.Даваацэдэв: -Хоёр асуулт байна. Нэгдүгээрт, уламжлалт анагаах ухааны үйлчилгээний талаар зар, сурталчилгаанд ямарваа нэгэн хяналт тавьдаг уу, өөрөөр эхлбэл хэвлэл, мэдээллийн өргөн хэрэгслээр тэгж сайн эмчилнэ, ингэж сайн эмчилнэ гэсэн юмнууд байна. Гэтэл энэ бүхний ард талд үнэхээрийн ард түмэнд мэргэжлийн, хяналттай, найдвартай үйлчилгээ хүргэж байгаа эх үүсвэрүүд байна уу, эсвэл хялбар аргаар мөнгө төгрөг олох гэсэн хүмүүсийг хохироочих ийм юу явж байна уу гэдэг дээр хяналт тавих ямарваа нэгэн бололцо байна уу энэ зөвшөөрөл лицензтэй байдаг, мэргэжлийн байдаг энэ тал дээр нь анхаардаг уу гэсэн асуулт байна.

Хоёрдугаарт, сүүлийн үед хүнсний зүйлүүдийг эмчилгээнд их хэрэглэдэг энийгээ эмчилгээний журмаар ашигладаг ийм явдал их байна. Тухайлбал, цагаан гүүний сүү гэдэг юм уу, цагаан ямааны сүү гэдэг юм уу. Энэ дээр яг хэрэглээ зүй зохистой хэрэглээ, эмчилгээний чанар энэ талаар цаашид бүх нийтийн зөв хэрэглээ болох талаар ямар бодлого барьж байдаг юм бэ гэсэн асуулт байна.

Түүнээс гадна дээхэн үед Хөвсгөлийн Цагааннуурын цагаан загасыг эмчилгээний журмаар хэрэглэдэг гэж ярьдаг, хэрэглэдэг байсан сүүлийн үед яригдахаа больсон юм шиг байна энэ талаар ямар байдалтай болж байгаа юм бол. Цагаан загасны маань нэр, төрөл тооны хэмжээ сүүлийн үед эрс өөрчлөгдөж байгаа гэсэн ийм мэдээлэл байдаг. Үнэхээрийн ийм чанар сайтай эмчилгээний зориулалттай зүйл байж байгаад устаж үгүй болж байгаа юм биш байгаа гэсэн ийм санаа зовох асуудал байна энэ талаар тодруулж хэлж өгнө үү.

Хүдрийн талаар түрүүн сайд илтгэлдээ хэллээ. Арга технологийн хувьд тогтоосон гэж байгаа юм шиг байна. Хүдрийг аж ахуй байгуулж цаашид ашиглах. Яг бодитойгоор хүдрийн аж ахуй байгуулаад хүмүүс энэ хүдрийг үржүүлэх, хамгаалах энэ чиглэл дээр үйл ажиллагаа явуулахад өнөөдөр зохион байгуулалтын хувьд хүндрэлтэй зүйл байна вэ. Сум, орон нутаг яаж ойлгож байна, орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд тэр газар орныг авах хүмүүсийг томилж ажиллуулах, энэ хүдрийнхээ өөрийн үнэт чанарыг ашиглах, бизнесийн сонирхол уламжлалт анагаах ухаанд хэрэглэх энийг тал талаас нь нэгтгээд тодорхой үйл ажиллагаа болгоход хүндрэл байна уу гэсэн ийм асуулт байна.

С.Төмөр-Очир: - Улсын Их Хурлын 2003 оны З8 дугаар тогтоолын заалтад тавьсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хоригийн тухай УИХ-ын тогтоол байна. Эцсийн найруулга тарсан. Эцсийн найруулга дээр саналтай гишүүн байна уу. Байхгүй байна. Эцсийн найруулга сонслоо.

Даваацэдэв гишүүний асуултад хариулъя.

П.Нямдаваа: -Зар сурталчилгааны асуудал маань зар сурталчилгааны хуулиар зохицуулагдаж байгаа.

Хоёрдугаарт, хяналтын асуудал одоо манай яамны асуудал биш мэргэжлийн хяналтын алба. Энэ зар сурталчилгаан дээр түвэгтэй юм гардаг л даа тэгэхдээ үнэхээр зар сурталчилгаа манайд чөлөөтэй шүү дээ. Зар сурталчилгааныхаа үнэн зөвийг тэр сурталчилгаа явуулж байгаа хүн тэр сурталчилгааг тавьсан сэтгүүл, сонин хүлээх ийм хууль зүйн номтой. Тэр зар сурталчилгаагаар яваад өөрөө эрүүл мэндээрээ хохирсон бол мэргэжлийн хяналтын албанд юм уу, шүүхэд ханддаг ингээд асуудал өрнөдөг. Энэний жишээ бол саяхан та бүхэн сонин, хэвлэлээс гарсан байлгүй Өвөр Монголын Улаан гэдэг фермерийн эмчилгээ ихээхэн газар авсан нь гарсан шүү дээ. Энэ бол чөлөөт нийгэмд зар сурталчилгаа чөлөөтэй, тэр зар сурталчилгаа нь буруу байвал хохирлоо хойноос нь өөрөө л хөөцөлдөхөөс биш тэрийг шалгаж тодруулахад нь манай хяналтын байгууллага оролцдог. Эрүүл мэндийн байгууллагуудаас эксперт авна гэвэл бид оролцдог ийм л хэмжээнд яваа юм.

Хүнсний зүйл ер нь уламжлалт анагаах ухааны номоор бидний хүнс бас л өөрөө эм л дээ. Ямар үед ямар мах хэрэглэх вэ, ямар хэмжээтэй хэрэглэх вэ энэ маань их нарийн байсан юм билээ. Бид өвөл, зунгүй тарган мах иддэг ийм нөхцөл маань сүүлдээ биднийг их олон өвчин, эмгэгт оруулж байх шиг байна. Зун мах хэрэглэхгүй, халуун цагт сэрүүн чанартай мах гэх мэтийн тэр утгаараа бидний хэрэглэж байгаа юм болгон эм. Архийг хундагаар уувал эм, лонхоор уувал хор ерөөсөө эм гэдэг бол тунгаар хэрэглэсэн хор гэж хэлээд байна. Тийм учраас энэ тийм эм юм.

Цагаан гүүний сүү сүүлийн үед нэлээн их моодонд орж ирэх юм. Цагаан гүүний сүүгээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан доктор нь та нарыг эмчилдэг Бадамжав доктор байгаа учраас зарим нарийн юмыг тэнд хувьчлан уулзвал арай илүү байх. Цагаан гүүний сүүг хэрэглээ ихэсч байгаа юм бол энийг аж ахуйн зориулалтаар нэлээн нарийн зохион байгуулах аж ахуйн талын юм дутагдаж байх шиг байна. Энэ дээр манай корпораци анхаарна биз ээ. Зохион байгуулалтын хувьд сайн дураараа ийм байна. Энийг урсгалаараа, энийг зохион байгуулалтын хэлбэрт оруулах юм бол бизнесийн үр ашигтай ч байж болох ийм шинж гараад байгаа юм.

Цагаан загасны тухай үнэхээр мэдэхгүй юм. Төмөрбаатар захирал юм уу энд мэдэж байгаа улс байвал цагаан загасыг бусад загасны адил хүнс бөгөөд тодорхой хэмжээгээр эм байх гэж бодож байна.

Хүдрийн судалгааны асуудлыг манай академич Хайдав гуай сүүлийн 20 гаруй жил хийж байна. Хүдэр заарны булчирхайг эр амьтны бэлгийн фермон гаргадаг булчирхайг голдуу энэ фармерит ашигладаг юм байна. Тэгэхдээ сүүлийн үед хүдрийг гаршуулаад булчирхайг нь цаад шүүсийг нь авдаг юм байна л даа. Тэгэх юм бол тэр хүдрийг агнах биш тэгэхээр энэ чиглэлээр академич маань ажиллаад хүдэр бол гаршиж болох юм байна, сааж болох юм байна гэсэн түвшинд хүрсэн. Цаашаа жинхэнэ аж ахуйн зориулалтаар ашиглах, хүдрийн зааран дотроос ямар юманд ямар эм гаргах нь үргэлжлэн явагдаж байгаа гэсэн ойлголттой байгаа гэхдээ Төмөрбаатар профессор илүү нарийн нэмэх юм байвал нэмнэ биз дээ.

С.Төмөр-Очир: -Цэрэнжав гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

Л.Цэрэнжав: - Танин мэдэхүйн чиглэлээр хоёр, гурван асуулт асууя. Сайдын илтгэлд анагаах ухааны тогтолцооны салшгүй хэсэг бол уламжлалт анагаах ухааны салбар болсон гэж дурдлаа. Мөн ДЭМБ-ын төсөлд ажлын хүрээнд уламжлалт анагаах ухааны тусламж, үйлчилгээний чанар, хүртээмж, өнөөгийн байдлын талаар суурь судалгаа хийсэн гэж сайдын илтгэлд гарлаа. Ер нь өнөөдрийн байдлаар 4 аймаг Улаанбаатарт уламжалт анагаах ухааны төв, бусад аймгууд нь уламжлалт анагаах ухааны тасагтай байдаг юм байна. 90 гаруй уламжлалт анагаах ухааны эмнэлэгтэй байдаг юм байна. Энэ судалгаагаар өнөөдөр аймгийнхаа төвүүдэд эмнэлэг нь байгаа байх. Энэ тогтолцооны хувьд өнөөдөр энэ түвшнийг манай мэргэжлийн яам болж байна гэж үзэж байна уу. Цаашид сум дундын эмнэлэг байдаг энэ хөдөөгийн хөдөлмөрчид уламжлалт анагаах ухаанд итгэх, энийг шүтэх сүүлийн үеийн хандлага нэлээн өндөр болж байна энэ чиглэлээр яамнаас барьж байгаа бодлого, чиглэл юу байна вэ энэ дээр тодорхой хариулт өгөөч.

Хоёрдугаарт, сайдын илтгэлд гарлаа. 80 гаруй төрлийн 2 тонн хэртэй эмийн бодис гаднаас авч байна энэ чиглэлээр татварыг хөнгөлөх, чөлөөлөх талаар тусламж, дэмжлэг үзүүлэх чиглэлээр тайлан илтгэлд туслаа. Энэ чиглэлээр оруулж байгаа эмний татвар аль зэрэг өндөр байдаг юм бол, энийг төрөөс чөлөөлөх юм бол энэ уламжлалт эмийн үнэ буурах, энэ чиглэлээр хөдөлмөрчдөд хүрэх чиглэлээр тодорхой үр дүнд хүрч чадах болов уу гэсэн ийм асуултыг асуумаар байна.

Гуравдугаарт, бид эрх зүйн орчинг анагаах ухааны чиглэлээр нэлээн бэхжүүлж өглөө. Орчин үеийн анагаах ухаан ч бай, уламжлалт анагаах ухаан ч бай мэргэжлийн хүн байх ёстой, лиценз эзэмшсэн байх ёстой, энэ чиглэлээр Эрүүл мэндийн яам зөвшөөрөл, лиценз олгоод мэргэжлийн хяналтын албууд нь шалгаад явж байна. Өнөөдрийн түвшинд аваад үзэх юм бол хөдөө орон нутагт тохиолдлууд байна л даа анагаах ухааны чиглэлээр төгсөөгүй мөртлөө хүний хөл барьдаг ч байдаг юм уу, уламжлалт анагаах чиглэлээр ажил, үйлчилгээ явуулдаг мөн эм тариа өгдөг чиглэлээр нэлээн настайвтар, ард түмэн хүлээн зөвшөөрсөн ганцхан тэр сумынх биш ойр аймгуудад нь энэ чиглэлээр хүлээн зөвшөөрсөн ийм юмнууд байгаад байна л даа лиценз авах гэхээр мэргэжлийн бус байдаг. Үгүй бол мэргэжлийн үнэмлэх байдаггүй. Тэр чигээр нь явуулаад байх гэхээр нэгэнт хууль гарсан мэргэжлийн хяналтын байгууллагууд нь тэр улсуудыг шалгаагаад лиценз байхгүй учраас таныг хорино ч гэдэг юм уу, цаана нь ард түмэн хүлээн зөвшөөрөөд үнэндээ олон жилийн явцад үр дүнтэй нь ажиглагдсан ийм юм наснаас нь хамаараад ч юм уу, үгүй бол уламжлалт анагаах ухааны корпорациас дүгнэлт өгөөд зарим улсуудад мэргэжлийн үнэмлэх ийм юу олгох бололцоо байхгүй юу гэсэн асуултыг тодруулъя.

С.Төмөр-Очир: -Цэрэнжав гишүүний асуултад хариулъя.

П.Нямдаваа: -Одоо бүрэлдсэн тогтолцоо, уламжлалт анагаах ухааны тусламж, үйлчилгээний дэд бүтцийг бид боломжтой гэж үзэж байгаа юм. Цаашдаа бид суманд тэр заавал бие даасан төв байгуулна гэж ярихгүй бид миний ярьсан дотор гарсан л даа бид анагаахын их сургуульд сурч байгаа оюутан болгондоо уламжлалт анагаахын анхан шатны мэдлэгээр хичээл орж байгаа. Тийм учраас уламжлалт анагаахын зарим арга барилыг суманд эмч өөрөө сонирхох юм бол хэрэгжүүлэх бүрэн бололцоотой, зүү тавих, уламжлалт эм хэрэглэх, самнах ч байдаг юм уу би ийм чиглэлээр ойлгож байгаа.

Бид хуучин дандаа юм болгоныг сумаа хүртэл байгуулна гээд алдсан улс учраас бид ойрын 10 жилдээ сум, сум дундын түвшинд шинээр тасаг байгуулна гэж ярихгүй байгаа санаачилгаараа тийм эмч гарч ирээд ажиллах юм бол хувийн эмнэлэг бүрэн чөлөөтэй, улсын эмнэлэг тэр улсуудад ашигтай, үр дүнтэй байгаа уламжлалт анагаахын арга барилыг эзэмшүүлэх замаар энэ асуудлыг шийднэ. Бид энэ уламжлалт орчин үеийн анагаахыг хооронд нь сөргөлдүүлэх биш, эвцэлдүүлэх тэр дэгээр явж байгаа дэлхий дахины хандлага.

Гаалийн татварын тухай асуудлыг тэр авдаг улсууд ярина биз би тэрийг үнэхээр сайн мэдэхгүй байна. Бас л ямар нэг хэмжээгээр хэрэв гаалийн татвар төлөхөө байчихвал эмийн үнэ хямдрах байлгүй тэгэхдээ ямар зэргийн юм байдгийг үнэхээр сайн мэдэхгүй байна.

Гуравдугаар асуултын хувьд бид 2002 оныг хүртэл зарим нэг өөрөө чаддаг гээд байгаа улсуудаас шалгалт авахуулаад үнэмлэх өгдөг тийм систем байсан юм. Тэрийг та бүхэн 2002 онд баталж өгсөн хуулиараа үгүй болгож өгсөн тэрэнд би ч баяртай байгаа дэлхий дахины хандлага ч тийм байгаа. Манайд мэргэжилтэй тэр эмч нар нь хангалттай байхад мэргэжилгүй улсуудыг ер нь дэлхий дахинд байгаа систем бол лицензийн систем бол төр улс энэ хүний эмчлэх эрхийг баталгаажуулж байгаа юм. Лицензгүй хүнд хандах эрх хүнд тэр чигтээ байж л байгаа тэрийг тэр хүндээ эмчлүүлээд буруу үр дүнд хүрэх юм уу, сэтгэл санаа нь нөгөө тийшээ эргэх юм бол улс хариуцлагыг хүлээхгүй тийм учраас тэр юм хийгээд явж байгаа улсыг лицензгүй байна ийм үйл ажиллагаа явуулж байна уу гэхээс биш зарим хүний амь насанд хүрчихвэл хаана, хөөж гаргана гэдэг асуудал ярьж байгаа юм. Тэрнээс биш хүн итгэл үнэмшлээрээ лицензгүй хүнд ч хандаж болно тэрний эцсийн хариуцлагыг төр хүлээхгүй. Ийм системийг та бүхэн маань тогтоож өгсөн энийг их л зөв юм байна гэж бодож байна.

С.Зина: -Эмийн түүхий эдийн маань гадаадаас орж ирж байгаа эмийн татвар өндөр байна гэж манай үйлдвэрлэгчид маань хэлдэг. Энд НӨТ, цаашдаа Эрүүл мэндийн яам манай үйлдвэрлэгчдэд юу тавьж байна вэ гэхээр дан эмийн буюу түүхий эдийн гаднаас орж ирж байгаа татварыг багасгах тал дээр гаалийн газартай хамтарч шийдвэрлэх тийм санал тавьдаг бид нар энийг судалж байгаа.

С.Төмөр-Очир: -Татвар төлөх дуртай хүн ч гэж байдаггүй юм билээ. Цөмөөрөө болж өгвөл татваргүй л байх санаатай, тэгсэн мөртлөө төрөөс голдуу үнэгүй юм авах сонирхолтой байгаа шүү дээ. Тэгэхээр татвар байхгүй бол юм бол үнэгүй эм авдаг нь багасна шүү дээ. Тийм учраас тэрийг нэлээн сайн судлахгүй бол ер нь саналыг аваад яваад байх юм бол татвараа нэмье гэдэг хүн ч байхгүй, татвараа сайн дураараа ганцхан Монгол хүн биш юм байна лээ ерөөсөө хүний шинж юм шиг байна лээ. Тийм учраас тэр хуулиар зохицуулагдах байхаа.

Баярсайхан гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

Ё.Баярсайхан: -Нэгдүгээрт, бид бүхэн мэдэж байгаа Бээжин, Хөх хот руу явдаг энэ айхтар урсгал байгаа юм. Энэ урсгалыг зогсоож чадах юм бол тэр олон арван тэрбум төгрөг, 60, 70 сая доллар энэ Монголын уламжлалт анагаах ухааны эмнэлгүүдэд гэдэг юм уу энэ салбартаа үлдэж ногдож анагаах ухааны салбарт энэ салбар өөрийнхөө байр суурийг эзлэх бүрэн боломжтой болно, материаллаг талаасаа, бааз талаасаа гэж ойлгодог юм.

Тийм учраас Монгол Улсын, манай орны уламжлалт анагаах ухааны хөгжил, түвшин хэзээ Хятад улсын түвшинд очих вэ, ойртож очих вэ тэгснээрээ Монголчууд дотооддоо зөвхөн Монголдоо итгэлтэй эмчлүүлдэг болох вэ гэсэн ийм асуулт байна.

Хоёрдугаарт, түрүүн яригдлаа эмчилгээнд зөв онош зайлшгүй чухал л даа. Уламжлалт анагаах ухаанд мэдээж гол нь судас бариагаар оношоо тогтоож байгаа гэж ойлгодог. Энэ оношлол одоохондоо эмчилгээ, оношилгоо хоёр хоорондоо нэлээн зөрүүтэй байна гэж ойлгодог. Тэгэхээр энэ оношлолыг боловсронгуй болгож, ингэснээрээ цаашдаа уламжлалт анагаах ухааны эмчилгээний үр дүнг сайжруулах асуудал их чухал байна гэж ойлгодог тэгэхээр энэ маань ямар түвшинд байна, цаашдаа ямар бодитой ажил хийх вэ.

Гуравдугаарт, эмийн бэлдмэл байгаа юм. Энэ дээр мэдээж Азийн орон учраас бидний өөрсдөө эмийн ургамлын баазтай, судалгаатай гэж ярилаа. Ийм боломжийн материаллаг баазтай учраас миний ойлгож байгаагаар эмийнхээ бэлдмэлийг бид нар импортлохгүй байх цаг ирнэ гэж би төсөөлөөд байгаа юм. Гаднаас эмийнхээ бэлдмэлийг авахгүй энэ үе бидэнд хэзээ ирэх вэ. Ялангуяа эмийн тан, уусмалыг үйлдвэрлэж байгаа манай үндэсний үйлдвэрлэл хэзээ дотоодынхоо зах зээлийг бүрэн хангадаг болох вэ гэсэн асуулт.

Эцэст нь бид бүхний мэдэж байгаа том асуудал манай курс болон баклавр эмч нар Европоор их явж байгаа гол нь Польшид ихээхэн суурьшсан. Тэгэхээр эд нарыг эмнэлгийн салбарын хувьд зөв процесс мөн үү, өөрөөр хэлбэл Монголдоо энэ эмч нар маань тогтвор суурьшилтай ажиллах нөхцөл алга болоод тэгээд гадагшаа яваад байна гэж үзэх үү гэсэн ийм асуулт гарч байна. Тийм учраас эднийгээ дотооддоо яаж тогтвор суурьшилтай ажиллуулж, өөрөөр хэлбэл Монголчууддаа үйлчилдэг болох вэ.

С.Төмөр-Очир: -Баярсайхан гишүүний асуултад хариулъя.

П.Нямдаваа: - Орчин үеийн анагаах ухааны оношлолд манай эмч нар их ашиглаж байгаа юм. Ер нь БНХАУ-д уламжлалт анагаахаа сайн хөгжүүлж байгаа орнуудад оношлолын багаж төхөөрөмжүүд, лабораторийн арга бол орчин үеийн аргыг хэрэглээд эмчилгээндээ голдуу уламжлалт анагаах ухаанаа түлхүү хэрэглэж байна уу гэж бодож байгаа миний ойлголт шүү би өөрөө буруу ойлгосон байж магадгүй.

Гуравдугаарт, эмийн бэлдмэл гэж байна. Ер нь өөрийнхөө эмээр өөрийгөө хангадаг тийм улс дэлхийд одоо байхгүй гээд байгаа юм. Тийм учраас ганц ч эм гаднаас авахаа байхыг хүлээвэл лав л та бид хоёрын нас хүрэх болов уу яах бол. Тэр тусмаа манай уламжлалт анагаахын эмнэлгийн маань эм бэлдмэлийн түүхий эдийн 60, 70 хувийг гадаадаас авч байгаа юм. Манай орон чинь Дэлхийн байгаль европын нөхцөлөөр аридный ерөөсөө өндөр уулын ургамал багатай ийм нутаг шүү дээ. Тэр Тропикийн ой өчнөөн олон түмэн мянган зүйлийн хувьд их олон учраас тэнд элдэв сонин найрлагатай эм амьтан их байдаг юм шиг байгаа юм. Тийм учраас уламжлалт анагаахын маань уламжлалт хэвээр хадгалагдах юм бол бид 100 хувь энд хийж чадахгүй юм байна гэж би хувьдаа ойлгодог юм. Тэгэхдээ хөгжүүлж байгаа улсууд юу гэж бодож байгаа бол.

Дөрөвдүгээрт, Польшид ажиллаж байгаа юм уу, Чехэд ажиллаж байгаа манай эмч нар байгаа. Гол нь тэндэхийн хэрэгцээ байгаа юм. Оросыг алгасаад, Украиныг алгасаад Польшид тэгээд цаашаа Германд явахгүй байгаад байгаа маань тэнд хэрэгцээ байна. Бид зах зээлд хэрэгцээгээ олоод тийшээ очно гэдэг чинь манай Польшид суурьшсан эмч нарыг бид нэг их ярихгүй байгаа болохоос биш ямар ялгаа байна асашёро эд нартай адилхан шүү дээ тэдний хэрэгцээг хангаад тэнд байгаад байгаа. Хүрээд ирэхээрээ та нар элдэв юм шалгаагаад хүлээж авдаггүй юм манай зах зээл бол Польшийн зах зээлээс өөр. Ардын эмнэлгийн хэрэгцээ, тэрэнд хандах хандлага Польшоос шал өөр. Манайх үнэхээр тарилга, орон дээр хэвтэх, дусалд дулдуйдсан ийм эмнэлгийн систем бий болсон энийгээ бид арилгаж чадахгүй байна. Польш Нацагдорж хамбын яриад байгаа оюун санааны эмчилгээнд их итгэдэг тийм улс юм шиг байгаа юм энэ бол миний ойлголт. Тэр улсуудыг би хүчээр нааш нь хэзээ ч авчирч чадахгүй, тэндээ суурьшаад польшлогдох юм уу, буцаж ирээд Монголдоо ажиллах юм уу хараад байхад гадагшаа явсан заримдаа хальсан гээд байгаа улсын тэн хагас нь буцаж ирж эндээ сайн ажил явуулдаг юм гэсэн, тэн хагас нь тэндээ шингэдэг юм гэсэн. Энэ анагаахын зүй тогтол биш юмаа харж байж шийдэхээр би үнэхээр хэлж мэдэхгүй байна. Тэрнээс буцаж ирж байгаа ганц, хоёр улс бас байж байж магадгүй.

Н.Төмөрбаатар: -Тэгэхээр Хөх хот, Бээжин рүү явдаг энэ урсгал сүүлийн жилүүдэд саарч байна. Энэ яагаад гэвэл Монголчууд онцлогтой холбоотой юм. Аливаа юмыг барьж үзэж байж, заримыг нь хазаж үзэж байж, биеэрээ мэдэрч байж сая энэ болох юм, болохгүй юм гэдэг ийм шийдэлд хүрдэг. Тэдний эмчилгээ манай эмчилгээнээс зарим талаараа дутуу байна гэдэг дээр эргэж ирж байгаа улсууд хэлж байгаа. Сүүлийн үед улсууд явах нь цөөрч байгаа.

Хоёрдугаарт, тэдний оношилгоо хийхдээ оношилгооны багажийн өндөр түвшинд хийдэг. Эмчилгээ манайхтай илүү гараад байхааргүй ийм юм ярьдаг.

Гуравдугаарт, Өвөр Монгол, Буриад Монгол манайхтай адилхан яг Монгол уламжлалт анагаах ухааныг авдаг би Хятадын уламжлалт анагаах ухааныг энэ дээр ярихгүй байна. Тэгэхээр манай Монголын уламжлалт анагаах ухаан энэ хоёр анагаах ухаанаасаа зарим талаараа илүү явж байгаа. Ялангуяа Өвөр Монголын анагаах ухаанаасаа эрдэм шинжилгээний судалгаа, шинжилгээний ажлаар гаргаж байгаа эм, энэ дээр хийж байгаа үр бүтээл, эрдмийнхээ талаар маш дээгүүр явж байгаа. Буриадаас юугаараа ялгаатай байна вэ гэхээр Монголын уламжлалт анагаах ухаан монголын нутагт хөгжиж байдаг учраас харин эрдэм шинжилгээгээрээ зарим талаасаа биднээс илүү оношилгоо, эмчилгээгээрээ буриадууд бидэнд хүрэхгүй байгаа. Энийг би өөрөө энэ хоёр оронд явж үзээд эрдэмтэдтэй байнга харьцаатай байдгийн үндсэн дээр энийг хэлж байгаа юм.

Бүх явж байгаа улсууд бүгдээрээ уламжлалт анагаах ухаанаараа явдаггүй. Уламжлалт анагаахаар явж байгаа улсууд нэлээн цөөхөн хувийг эзэлдэг гэж хэлэх байна.

Хоёрдугаарт, онош эмчилгээ зөрүүтэй байна гэж судас барьсан ер нь монгол маягаар оношилсон оношилгоог орчин үеийн өндөр багаж техник, бүх юмаар бид нар тодруулж, магадалж байж эмчилгээ хийдэг. Эмчилгээг харин уламжлалт аргаараа хийдэг юм. Тийм учраас оношилгоо болоод эмчилгээний талаар одоохондоо зөрөөд байгаа юм байхгүй.

С.Төмөр-Очир: -Очирхүү гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

Т.Очирхүү: -Миний асуулт давхцлаа хэдэн асуулт тодруулъя. Нэгдүгээрт, УИХ-аас баталсан уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэх хөтөлбөрийн цаашдаа илүү далайцтай түвшинд гаргах ийм бодол байна уу. Хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаан дээр төрөөс илүү анхаарах чиглэл байна уу. Жишээлбэл, юу бодогдоод байна вэ гэхээр манай уламжлалт анагаах ухааны салбар азийн бусад орнуудтай дорнын чиглэлтэй өрсөлдөхүйц тийм түвшинд байна гэхээр бидний чухал экспорт биш биз дээ. Монголын уламжлалт анагаах ухааныг сонирхож байгаа тэр зах зээлээ олж тэр лүү экспортод гаргах чиглэлээр тодорхой зорилготой ажиллаж болохгүй юу гэсэн асуулт байна. Жишээлбэл Польш, европ өнөөдөр сонирхоод байгаа үед бид нар тодорхой зорилготой ажиллавал өөрийнхөө байр суурийг эзэлж болохгүй юу гэсэн ийм асуулт байна.

Хоёрдугаарт, Төвд, Монгол Улс хоёр байгаль цаг агаарын нөхцөлөөрөө ойролцоо, далайн түвшнээс дээш өндөрт байрласан, хүмүүсийн амьжиргааны арга нь ойролцоо, мал аж ахуй, мөн бэлчээрийн мал аж ахуй дээр түшиглэсэн, тэндээс үндэслээд төвдийн уламжлалт анагаах ухаан, Монголын уламжлалт анагаах ухааны уламжлал олон зуун жилийн холбоотой, эх үүсвэр нэгтэй ч байж болох юм. Төвдийн уламжлалт анагаах ухааныг манай одоо сэргэж байгаа уламжлалт анагаах ухаантай холбох юм уу, харилцааг илүү идэвхтэй болгох талаар юу хийдэг юм бэ, үгүй бол би буруу яриад байна уу.

Гаднаас орж ирж байгаа уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа олон компаниуд бий болжээ. Энэ дээр зохицуулалтыг яаж хийдэг юм, зөвшөөрлийг нь хаанаас өгч байгаа юм, хяналтыг хаанаас тавьж байгаа юм, дотоодынхоо түүнтэй өрсөлдөх бололцоотой хэсэг иргэдийг юм уу компанийг дэмжихийн тулд ямар нэгэн хязгаарлалт тийм зүйл байна уу.

Уламжлалт анагаах ухаанд ажиллах боловсон хүчин гэдэг уламжлалт анагаах ухааны докторыг бэлтгэдэг систем нь одоогийн орчин үеийн анагаах ухааны бэлтгэх системээс өөр байсан гэж би ойлгож байна. Тэгвэл тэр системийг сэргээх талаар юм бодож байна уу. Олон арван жилээр шавь сургалтаар юм уу ингэж цөөхөн хүн дээр ингэж явж ирсэн юм биш үү. Одоогийн 4, 5 жилийн систем чинь болж байгаа юм уу гэдэгт эргэлзээд байна л даа энэ эргэлзээг тайлахын тулд асуултаа асууж байна.

С.Төмөр-Очир: -Очирхүү гишүүний асуултад хариулъя.

П.Нямдаваа: - Төрөөс баталсан бодлогын түвшинд бид хэрэгжүүлж чадах бүхнээ хийж байгаа. Бид уламжлалт анагаах ухаанаараа бусад бүх эдийн засаг, нийгмийн салбараасаа ялгуу гаргуун байх нь ямар бол. Ерөөсөө аливаа орны шинжлэх ухаан-техникийн ололт маань тухайн орны эдийн засгийн чадавхитай хамаатай байх юм. Тийм учраас Монголоос Нобелийн шагналтан гарч чадахгүй байгаа нь тэрэнд л байх шиг байна. Бид үнэхээр уламжлалт анагаах ухаанаа экспертэлж болох юм байна гэдэг нь практикаар өөрөө Польшид нотлогдсон байгаа л даа. Түүнээс шууд улсад уначихсан юм уу, эсвэл тийм зорилготойгоор экспертлэх бодлого маш их хүчтэй хэрэгжих үндэслэл муу байна. Харин 2000 оноос хойш уламжлалт анагаах ухааны дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага 2001 онд том юм гаргалаа л даа дэлхий дахины уламжлалт анагаах ухааны хөтөлбөр гаргасан. Энэний дараа уламжлалт анагаах ухааныг хайхардаггүй байсан тухайлбал, Европын орнууд Герман, Швейцарь гэх мэтийн орнууд их хатуу л даа лиценз олгох систем нь. Тэнд уламжлалт анагаах ухааны эмч нарт лиценз олгодоггүй. Даже Германы зарим муж улсад зүү тавихыг ерөөсөө энэ эмнэлгийн арга биш гэж үзэж байгаа. Энэ орнуудад энэ асуудал хөнгөрөөд ирэхээр тэр орнуудын эрдэмтэд уламжлалт анагаах ухаан хөгжсөн улсууд руу хандаж байдаг. Тийм учраас Германаас бидэнтэй хамтарч ажиллая гэж хоёр, гурван байгууллага хандаад сайдын түвшинд уулзаад манай мамба дацан корпораци уулзаад хамтраад ажиллаж байгаа асуудал байгаа.

Энд төрийн бодлогоор тусгайлан дэмжээд явахаар түвшинд арай хүрээгүй байна. Энийг анхаарч байх ёстой чиглэл. Бид эксперт бид анагаах ухааныг европ чиглэл рүү экспертлэх байх. Азийн орнууд үнэхээр өөрийн системтэй тэрэндээ дассан учраас тийшээ цэг нь бага юм шиг байна гэж ойлгогддог юм.

Төвд Монголын талаар Төмөрбаатар захирал ярина биз дээ миний ойлгосноор манай уламжлалт анагаахын гол ном судрууд төвд хэл дээр бичигдсэн байдаг юм байна уламжлалт гэж ойлгодог юм. Орчин үеийнхээ түвшинд төвдийн анагаах ухаан нь ямар түвшинд явааг үнэхээр сайн мэдэхгүй байна. Төвд улс төрийн хувьд нэлээн хаалттай улс учраас тэр талаар бэрхшээл байгаа байж магадгүй энийг Төмөрбаатар захирал, хамба хоёр тодруулах зүйл байвал тодруулна биз. Одоо Төвдийн анагаах ухааныг Энэтхэгийн Дарамсала-д очиж судалдаг юм байна гэж ойлгосон. Манай Болд доктор Дарамсала-д очиж жил болсон. Тийм учраас ийм маягийн юм байх шиг байна.

Гадаадын эмнэлгийн байгууллагуудыг манайд ажиллуулах систем лицензийн систем байгаа. Гадаадаас ирж байгаа хүн мэргэжлийн үнэмлэхтэй, монгол хүнтэй харилцах эрхтэй, чадвартай ийм байх хэрэгтэй. Манайд лиценз авсан гадаадын эмнэлгийн байгууллага маш цөөхөн. Хулгайгаар юм хийж яваад баригдсан улсууд байгаа Улаан гэх мэтийн. Бид ялган гадуурхах бодлого баримталдаггүй гадаадаас ирэхийг нь хатуу байя, дотооддоо зөөлхөн өгье гэж ер нь тийм систем байдаггүй, манайд тийм шаардлага ч байхгүй манай эмч нарын уламжлалын ч гэсэн, орчин үеийнхэн ч гэсэн гадаадын орж ирсэн улсуудтай өрсөлдөх бүрэн чадвартай. Томоохон багаж төхөөрөмж орж ирээгүй нөхцөлд манай эмч нар илүү байгаа юм. Тийм учраас бид хамтарсан эмнэлгийн чиглэлээр технологийг нь авах талаар дэмжих бодлого явуулж байгаа энийг Солонгосын дорнын анагаах ухааны эмнэлэг. Энэ Koika-гийн тусламжаар технологийг нь бүрэн аваад Монгол-Солонгос хамтарсан технологи хэрэглэж байгаа.

Эмч бэлтгэх уламжлалт тогтолцоо өөр юм шиг байгаа юм. Энэ талаар шинэчлэл хийх гэж оролдож байгаа бид ч гэсэн анхааралтай харж байгаа хүн бол Нацагдорж хамба байгаа юм. Гэхдээ би 5 настай хүүхэд аваад сургасан бол одоо хэдэн настай явж байгаа юм мэдэхгүй одоогийн төгсгөж байгаа улс 5 жилээр явж байгаа. Гэхдээ эднийх орчин үеийн анагаах ухааны түрлэг, дарамтыг багасгаж үнэхээр жинхэнэ уламжлалт системээр нь туршилт хийж байгаа газар гэж ойлгож явдаг. Тэр жинхэнэ амьдрал дээр дагаж сураад эмч болсон хүнийг үзэх гэхээр 20, 25 жил шаардагдах юм шиг байна. Тэр туршилтын журмаар явж байгаа шууд төрөөс тийм санхүүжилт хийх бололцоо нөхцөл байхгүй манай боловсролын тогтолцоо маань өөрөө угаасаа дунд боловсрол, бага боловсрол, дээд боловсрол тогтоосон хугацаатай. Тэр талаар манай хувийн салбарынхан хийж байгаа зүйлийг бид дэмжиж харж явж байгаа.

Н.Төмөрбаатар: -Төвд эмнэлгийн талаар ер нь ҮШ зуунд үүссэн энд үүсэхэд Монголд оруулсан хувь нэмэр зөндөө байдаг. 16 дугаар зуунд Монголд орж ирсэн энэнээс хойш Төвд Монгол байнгын харьцаатай байсан ер нь эмнэлгийнхээ талаар нэг их зөрүү байхгүй. Саяхан манай эмч Төвдийн эмнэлгийн талаар ном орчуулж надаар хянуулж байна одоо гарах байна. Энэ дээр бүхий л онол, хэрэглэдэг аргууд бүгд ижил байж байгаа. Эмийн талд ч гэсэн зарим нэг зүйл төстэй байгаа. Хамгийн сүүлд боловсролын талаар нэг зүйл нэмье. Бид Номхон далайн баруун эргийн орнуудын уламжлалт анагаах ухааны системээр манай эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны уламжлалт анагаахын сургууль явагдаж байгаа төгсөхдөө 6 жил, резентурээр 1 жил, магистр 2 жил, доктор З жил нийтдээ суралцвал 11 жил суралцаж гарч байгаа.

Б.Нацагдорж: -Энэ төвдийн анагаах ухаан, Монголын анагаах ухаан сая Төмөрбаатар захирал хэллээ. Онолын хувьд маш адилхан л даа. Өнөөдөр Төвд анагаах ухаан, Монгол анагаах ухаан хоёрын хөгжил ямар байна вэ гэвэл өнөөдөр дэлхийд өрсөлдөж дорнын анагаах ухааны хэд хэдэн том орны гурав дахьд нь төвд явж байгаа. Хятад, Аюурвэд, Төвдийн анагаах ухаан ялангуяа европт асар их нэр хүндтэй явж байна. Цаашдаа олон зүйл хийхээр эд нар төлөвлөж европын орнуудтай хамтарсан маш олон том төслүүдийг ойрын 5 жилд гаргахаар бэлтгэж байгаа юм байна. Тэгэхээр энэ анагаах ухаан, Монгол анагаах ухаан хоёр маш олон зуун жилийн турш хөгжиж байсан боловч Монголчууд төвдийн анагаах ухааныг хөгжүүлэх, ХҮI-ХIХ зууны, ХХ зууны эхэн өнгөрөхөд төвдийн анагаах ухааны хөгжилд Монголчуудын оруулсан хувь нэмэр асар өндөр байгаа юм. Тэгэхээр энд бид нар зэрэгцсэн систем рүү орох асуудлаа бид нар өнөөдөр сайн шийдэх хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. Ер нь дорнын анагаах ухаан өрнөд рүү гарах чиглэл маш их байгаа. Харин энд монголчууд өнөөдөр ямар байр сууриар нэр гарах вэ, орж болох бололцоотой юу гэвэл бид төрийн бодлогын хэмжээнд болон энэ мэргэжлийн байгууллагын хэмжээнд чухал шийдвэр гаргаж бодлоготой орох байх гэж бодож байгаа. Бусад сургалт дээр уламжлалт сургуулиуд маш өвөрмөц л дөө. Гэхдээ өнөөдөр бид орчин цагийнхаа энэ хууль дүрмээ дагаад 5 жилээр бэлтгээд тэрний дараагаар дахин төгсгөлтийн дараахь сургалтуудаар мэдлэгүүдийг өгөөд байгаад маш бололцоотой байгаа.

С.Төмөр-Очир: - Шийрэвдамба гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

Ц.Шийрэвдамба: -Тэгэхээр маш чухал асуудлаар мэдээлэл хийж байна. Тэгэхдээ энэ зүгээр бид нарын сонсоод байдаг мэдээлэл биш уламжлалт анагаах ухааны ололт, үйл ажиллагааг сурталчилсан үзэсгэлэнг ажиллуулж байна, мөн яамны эмнэлгийн салбарын хүмүүсийг энэ хуралдаанд оролцуулж суулгаж байгаа нь үнэхээр үлгэр жишээ авууштай ийм зүйл болж байна гэж бодож байна.

Уламжлалт анагаах ухааны төрийн бодлого хэрэгжиж энэ ухаан маань хөгжиж олон хүнийг үхэл зовлонгоос аварч яваа юм байна энд их баяртай байна. Гэхдээ би түрүүн манай Баярсайхан гишүүн асуусан гадаад руу их хэмжээний өндөр зардлаар олон хүн явж эмчлүүлж байна, сая хариултаас сонсоход буурч байгаа юм байна. Гэхдээ манай Монголын уламжлалт анагаах ухаан хөгжиж зарим түвшингээс давуу гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс хэлж байна. Тийм учраас энэ сайхан хийгээд байгаа, хүний амь авраад байгаа бусад орноос дутахгүй эмчилгээ чинь сурталчилгаа нь багадаад энэ хүмүүс нь мэдээлэл авч чадахгүй ингээд байдаг юм биш бизээ. Ер нь сурталчилгаа ямар түвшинд явна гэсэн ийм асуулт байна.

Хоёрдугаарт, уламжлалт анагаах ухааны гол зүрх судас болсон уламжлалт анагаахухааны корпорацийг хувьчлах асуудал ид яригдаж байгаа юм. Тэгэхээр энэ корпорацийг хувьчлах бэлтгэл хэр зэрэг хангагдсан юм бэ. Менежментийн хувьчлалаар явахад 50 гаруй сая төгрөг хуримтлуулах ёстой юм байна гэтэл улсын төсвөөс 250 сая гаруй төгрөг зарцуулж явж байгаа юм. Хувьчлагдсаны дараа яаруу сандруу хувьчилбал энэ корпорацийн үйл ажиллагаа нь зогсож улмаар уламжлалт анагаах ухааны үйл ажиллагаа тодорхой хэмжээгээр саатал доголдолд орох юм биш биз ээ гэсэн ийм асуултыг тодруулж өгөөч.

Гуравдугаарт, уламжлалт анагаах ухаан хөгжиж байгаад бас сөрөг үр дагавар байна гэж боддог. Яагаад гэвэл уучлаарай лам бүгд шахуу зарим нэг эмнэлгийн ажилтнууд ажилтай, ажилгүй хүн бүгдээрээ маарамба болчихоод тан боож байдаг хүнд өгч байдаг шаардлага хангаагүй, тэгээд харин энэ маань уламжлалт анагаах ухааныхаа нэр хүндийг бууруулах ийм зүйл болж байгаа юм биш биз ээ. Ер нь уламжлалт анагаах ухаан эрхэлж байгаа иргэд, аж ахуйн нэгж байгууллагууд ямар зөвшөөрөл өгдөг юм бэ. Энэ дээр тавьж байгаа хяналт нь хэр зэрэг сайн байдаг юм бэ энийг тодруулж өгөөч.

Дөрөвдүгээрт, Их Хурлын гишүүд бид нар ярилцлаа. Импортоор ирж байгаа эмийн түүхий эдийн татварын асуудлыг УИХ-д тавьж байна тийм учраас яам мэдээллээр хангавал тодорхой тооны УИХ-ын гишүүд хууль санаачлахад бэлэн байна гэдгийг хэлмээр байна.

Эцэст нь хэлэхэд түрүүн хөндөж тавилаа Монголчууд ан амьтнаа устгаад дууслаа чоно гэхэд арай л үс, ноосыг нь идэхгүй байна, уухгүй байна. Энэ хүдрийн заар, баавгайн доньдоос эхлээд одоо бор гөрөөс дууслаа, одоо цус ууна гэдэг том ажил байна. Энэ ер нь хэр зэрэг уламжлалт анагаах ухааны үндэслэлтэй байдаг юм бэ. Энэ үнэхээр энэ талын зөв юм байдаг бол сурталчилгааг жаахан зөв өгөөч улсууд худлаа юм хэрэглээд, буруу юм хэрэглээд хамаг ан амьтнаа хөнөөгөөд бор гөрөөсөө дуусгаж байгаа юм биш үү гэсэн ийм асуулт байна.

С.Төмөр-Очир: -Шийрэвдамба гишүүний асуултад хариулъя.

П.Нямдаваа: - Сурталчилгаа бидний санасны хэмжээнд хүрэхгүй байгаа гэдэгтэй санал нийлж байна. Гэхдээ эмнэлгийн сурталчилгаа бас их өвөрмөц эмнэлгийн сурталчилгааг хамаагүй бүх юмыг эмчилдэг. Тийм учраас энэ дээр нэлээн болгоомжтой ханддаг. Энэ нь судалж тогтоосон юмаа нийтийн хүртээл болгох юм нэлээн хийж байгаа. Тэрийгээ хүнд хүргэх тал дээр бид нар дутагдалтай байгаа тэрийгээ бид нар засна. Та бүхний гар дээр өгч байгаа зүйлүүд ч гэсэн ийм байдаг юм уу гэж улсууд гайхаж байна. Тийм учраас энийгээ олон хүнд хүргэж чадахгүй байна энийгээ бид сайжруулна.

Корпорацийг хувьчлах тухай шийдвэр манай Их Хурлын гаргасан шийдвэр шүү дээ. Бид тэрийг хэрэгжүүлж болох нь уу гэж үзээд байгаа энийг бид хувьчилбал менежментийн хувьчлалаар юм уу эсвэл хувьцааны дийлэнх нь улсад байхаар ингэж хувьчлах шийдвэртэй. Судалгааны шатан дээр хийж байгаа. Гэхдээ Засгийн газрын шийдвэрээр энэ ондоо зогсоосон байгаа. Ер нь бид хувьчлах гэдгийг олон янзаар ойлгож байна. Эрүүл мэндийн манайд зохион байгуулалтын талын зөвлөмж өгч байгаа улсууд эмнэлгийг аж ахуй, эдийн засгийн хувьд авч явах хүмүүс чинь менежер гэж тусгай мэргэжлийн улсууд байх ёстой юмаа. Танайхан бол эмч нь хийдэг юм байна. Тэр менежерүүд нь аваад явдаг, эмчилгээгээ эмч нар хийдэг байх энэ чиглэл рүү улсын ч байсан, хувийн ч байсан явна гэдэг чиглэлийн дагуу бид төлөвлөгөө юман дээр нь төрийн өмчийн хороотой хамтарч ажиллаж байгаа гэхдээ бид нар энийг хүчтэй шахаад байсан юм алга. Улсууд хоорондоо санал зөрдөг юм бол тухайн байгууллагад ажиллаж байгаа улсууд ихэнх нь давуу эрхээр авах гэдэг юм дээр үеэс хийгээд улсуудыг их буруу хөтөлсөн юм байна лээ. Тийм учраас давуу эрх гэж ярьдаг. Одоо Их Хурлаас баталсан чиглэлд төрийн өмчийн хорооны барьж байгаа чиглэл дотор давуу эрх гэдэг юм байхгүй ийм л жаахан зөрүү байдаг юм билээ.

Сөрөг үр дагавар байна тэр сөрөг үр дагавраас айгаад бид нар хамаагүй сурталчилж чадахгүй байгаа юм. Энэ чинь анх 1990 онд ардын эмнэлгээ манайх сэргээсэн түүх чинь туулсан улс нь амьд байна. Сүхээ бариач гэж Улаанбаатарт манай дарга, даамал бүх улсууд очерлоод эмнэлэг, цагдаа хоёр дийлэхгүй байсан үе саяхан байна. Ашгүй Сүхээ бариач нь билүү тэрний дагалдсан нэг хүн нь нэг хүний нүд хага бариад өөрөө буцаад тэгэхээр энэ чинь зах зээлийн юмыг өөрийг нь өөрөөр нь явуулж сая Төмөрбаатар захирал хэлэв үү, өөрөө барьж үзээд, хазаж үзээд эсвэл амсаж үзээд нэг ухаан алдаад больдог ч юм уу тэр арга чинь тэр туршиж болих аргыг огт хаачихаж болохгүй байгаа юм.

Лиценз эрх байхгүй улсууд манайд хүн эмчлэх эрх байхгүй тийм хууль зүйн заагтай. Лицензлэх ажлыг манай эмнэлгийн тусламжийн удирдах газар хийж байгаа. Гэхдээ лицензлэх систем нь манайд шинэхэн байна л даа. Сүүлийн хоёр жилд бид энэ ажлынхаа дээр гарч явна. Тэр буцааж шалгах асуудал нь мэргэжлийн хяналтын албатай холбоотой бид нар хамтарч ажилладаг. Ерөнхийдөө хяналт шалгалтын ажил их зовлонтой. Манайхан захиргааны аппаратыг бага байлгана гэдгээр хянагчид маань тоогы нь хязгаарлах ийм бодлоготой гэтэл тэр маань хянах объект нь маш их. Одоо мэргэжлийн хяналтын албанд 100 хувь шилжсэн. Жишээлбэл, эмчилгээний чанарын хяналтыг байцаахад аймагт ганцхан л байдаг. Зарим жижиг аймагт эмийн чанарын хяналт, эмчилгээний чанарын хувьд нэг. Тэр хэдэн сум юм уу тэр хүн чинь жилдээ орж чаддаг юм уу, үгүй юу хэцүү шүү дээ.

Улаанбаатар хот гэхэд сая 2002 он хүртэл ганц ч бие даасан өөрийн эмчилгээний чанарын хяналтын байцаагчгүй явж байгаа улсын алба байхад та нар Улаанбаатарт авах гэлээ гээд ийм бэрхшээлүүдээс болоод хянаж шалгах эрх зүйн үндэс нь бүрэн тавигдсан боловч бид хянаж хүч хүрэхгүй тал байна энэ дээр яваад байгаа.

Импортын түүхий эдийг чөлөөлөхөд тусалж өгье гэж би их баярлалаа. Манай холбогдох мэргэжлийн албад маань энийг анхааралдаа авч Шийрэвдамба гишүүнтэй маш нягт хамтран ажиллана гэдэгт найдаж байна.

Чонын хэл ам ч гэх шиг, ходоод хүний л итгэл үнэмшлийн асуудал гэж боддог юм. Би мэдэхгүй манай улсууд хэлнэ биз. Чонын ходоод, хэл, тархи тийм сайн байвал чоно хамгийн дээд амьтан байхгүй яагаад хүн алагдаад явдаг амьтан байгаа юм би тэрийг үнэхээр агаарт гарах аргалдаг арга л гэж боддог шүү дээ. Агаарт гарч байгаа нь эрүүл мэндийн хувьд сайн гэж бодож байгаа. Хотод суугаад бааранд пиво ууж суусан дорвол чоно хөөгөөд явж байх нь эрүүл мэндэд сайн. Чонын ходоод, хэлийг түүхийгээр нь идэж байгаад галзуу тусвал их л аюултай юм болно. Тийм учраас бор гөрөөсний цус ч гэсэн. Ер нь ороо нь орсон амьтдын цусан дээр бэлгийн гормонуудын хэмжээ өндөр байдаг явдал ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлдөг. Орчин үеийн анагаах ухаанд ингэдэг юм манай уламжлалт анагаахынхан хэзээ ч чонын хэл ид гэж номон дээр үзээгүй хамбын юман дээр ч гэсэн тийм юм байхгүй байх гэж бодож байна. Харин эдгэрье гэсэн чин санаа их чухал, тархи, толгой гэж ярьдаг юм. Гэхдээ манай хүмүүс өөрсдөө үзэл бодлоо хэлнэ биз дээ.

Б.Нацагдорж: -Би нэг тайлбар хэлье. Сөрөг үр дагавар тэр олон оточ маарамбууд гарч байна гэж байна. Тэгэхээр энэ Монгол Улсад нэлээн цэгцлэгдсэн асуудал гэж бодож байна. Би ганцхан маарамбуудын үгэн дээр ярья. Маарамба гэхээр мамбрам гэсэн үгний утга л даа. Энэ уламжлалт анагаах ухааны уламжлалт сургалтыг үзэж судалсан эмчийн эрдмийн зэрэг юмаа. Тэгэхээр өнөөдөр шинжлэх ухааны докторын хэмжээнд зэрэг хамгаалж явдаг. Энэ зэрэг манай Монгол улсад 70 орчим жил тасарсан, сэргээгдэж чадаагүй байна. Энэ ирээдүйд сэргээгдэх болно. Гэхдээ өнөөдөр 10-аад жилийн өмнө нэг сонинд ярилцлага өгч байсан. Монголд өнөөдөр нэг ч шөнгийн маарамба байхгүй байгаа л даа. Гэхдээ энэ ард түмний дунд нэг нэгнийгээ яаж сайхан нэрийг ашиглаж оноосон байх гэж бодож байна.

Зар сурталчилгаан дээр үнэхээр тийм л дээ. Сая та бүхэн мэдэж байгаа байх анагаах ухаан гэсэн сэтгүүл, Монголын уламжлалт анагаах ухаан гэсэн сонин гаргаж байгаа энэ мэргэжлийн түвшинд үнэн бодит мэдээлэл өгөх байхаа гэж бодож байна. Амьтны тал дээр би үнэхээр гайхдаг юм. Уламжлалт анагаах ухаан нууц увидас гэж байгаа юм. Тэгэхээр уламжлалт анагаах ухаан бол амьтан, ургамал, эрдсийн гаралтай зүйл ордог л доо. Тэгэхээр эмч хүний үздэг ном сударт хэлсэн байгаа юм. Чи сайн эмч болох гэж амьтны амь тасдуулах юм бол хэдий чинээ нүгэл хилэнцтэй гэж. Тэгэхээр өнөөдөр манай төр, засгийн хүмүүс ч байдаг ер нь бололцооны хүмүүсийн ихэнх нь гөрөөсний цус ууна гэдэг би бодохдоо энэ цаанаа амьтны амь хороогодохоор өөрийнх нь нас богиносоод явчихаж байгаа юм. Энэ утгыг сайн санах хэрэгтэй. Харин насаа уртасгах гэсэн биш амьтны амь тасалсан, үйлийн үр гэдэг бодитой байдаг учраас энэ дээр үр дүн бага. Энэ дээр чонын юунаас тодорхой эд эрхтэн, зарим нэгэн эмийн найрлагад ордог гэхдээ энийг тэр сайн гэж хэлэхээр буруудчихдаг. Тэгэхээр мэргэжлийн хүмүүс энийгээ хамгаалах ажлаа бодохгүй бол бид нар хөдөө ургамал түүгээд явахад ингэдэг л дээ энэ юунд сайн юм бэ гэж асуугаад байдаг бид мэдэхгүй энийг чинь нэргүй эм гэдэг юм гээд хэлчихээр зэрэг түүхээр байчихаж байгаа юм. Энэ ийм юм сайн гэвэл тэр хавийг зулгаагаад хэрэглэх ч үгүй иймэрхүү байдалтай байдаг.

Тийм учраас мэргэжлийн хүмүүс өөрсдийнхөө мэргэжлийн юмыг хамгаална уу гэхээс биш ийм цуурхалд орж ингээд байх юм бол Монгол Улсын эмийн нөөц ч болно, амьтан ч үгүй болно, юу юу ч үгүй болох асуудал байгаа. Тэгэхээр энэ сөрөг зүйлийг зөв сурталчилж ард түмэнд ойлгуулах явдал их чухал гэж ойлгож байна.

С.Төмөр-Очир: -Баатарзориг гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

Б.Баатарзориг: - Өнөөдрийн мэдээлэл бэлтгэл сайтай, менежментийн хувьд нэлээн дэвшилттэй болж байгааг зориуд тэмдэглэмээр байна. Учир нь олон үйл ажиллагааны нэгдэл болж буй зөвхөн мэдээллээс гадна энэ баримт бичгүүд, харсан үзсэн бүх зүйлүүдээс олон мэдээллүүдийг авлаа. Учир нь анагаах ухааны, эрүүл мэндийн тогтолцооны нэг шинэ хандлага сэргэж дэвшилттэй байгааг зориуд тэмдэглэе.

Нэгдүгээрт, уламжлалт анагаах ухааныг бид хүлээн зөвшөөрч байна уу. Тэгэхээр түүнийг гадаадад өндөр хөгжсөн гэж хэлэгдэж байгаа өрнөдийн орнуудад хэр хүлээн авдаг юм бэ. Бид нар Польшоор жишээ аваад байна. Энэ талаар олон оронд явж байсан эмчилгээ, оношилгоо хийж байсан Нацагдорж хамбаас асууя.

Хоёрдугаарт, итгэл үнэмшлийн асуудал, энүүгээр эдгэрэх тухай гээд зөндөө олон юмнууд байдаг. Энэтэй холбоотойгоор ардын уламжлалт эмчилгээ, эмийг экспортлох асуудал дээр манай дээр ямар боломж байна вэ түрүүнд хариулах гээд байна лээ энэ дээр жаахан тодруулж хэлэхгүй юу. Явж явж бид нар бусдад танигдах, хүлээн зөвшөөрөгдөх нэг давуу талын онцлог бол уламжлалт анагаах ухаан. Энэтэй холбоотойгоор бусад орнуудад энэний гарц, боломжуудын талаар тодруулж хэлэхгүй юу гэж бодож байна.

С.Төмөр-Очир: -Баатарзориг гишүүний асуултад хариулъя.

Б.Нацагдорж: -Уламжлалт анагаах ухаан өнөөдөр дэлхий нийтийн анхаарууштай асуудал болчихоод ер нь уламжлалт анагаах ухаан, өрнийн анагаах ухаан хоёр яаж зэрэгцэн хөгжих вэ гэдэг асуудал зөвхөн Монголд биш дэлхий даяар болж байгаа юм. Тэгэхээр энд би сүүлийн 10 гаруй жил өрнөд рүү очиж ажиллаж практик дээр явж байгаа хүний хувьд хэд хэдэн зүйлийг бодож байгаа юм. Нэгдүгээрт энэ орнууд сонирхож байгаа зүйл зөндөө байна. Гэтэл тэр орны өөрийнх нь хууль, дүрмийг өнөөдөр төдийлөн боловсорч чадаагүй энийг яаж боловсруулахаа шийдэж чадаагүй ийм орнууд зөндөө байна. Энэ дээр манай Монголчууд очиж ямар нэгэн эмнэлгийн байгууллагуудын гэрээний дагуу очиж ажиллаад тэнд үр дүнгий нь гаргаж практик дээр хүмүүсийг эдгээж эмчлэх энэ асуудал түлхүү явагдаж байгаа. Цаашдаа энэ орнууд хууль эрх зүйн дагуу шийдэгдэх юм бол аль аль талаар хөгжихөд их дөхөмтэй.

Би бодохдоо манай төр, засгийн удирдлагууд Эрүүл мэндийн салбарт болон боловсролын салбар, бусад салбаруудад төрийн өндөр хэмжээний гэрээ контракт гарын үсэг зурдаг энэ дээр бас бид нар уламжалт анагаах ухааны сонирхоод байгаа орнуудад зааж өгч чадах юмаа гэдгийг бас ярьж байвал дандаа хүнээс авах юм биш бид нар өөрийнхөө юмыг өөрөө заагаад өгөх юм бол тэр Монголын анагаах ухаан гарах том гарц байгаа болов уу гэж боддог. Манай уламжлалт анагаах ухааны хүмүүс Герман луу эмч нар гаргах талаар нэлээн өндөр хэмжээнд яригдсан түрүүн сайд энэ талаар асуудал яригдсан. Энэ дээр Германы талд асуудал оруулчихаад 8 сар хүлээж байна. Тэгэхээр энэ муу явж байгаа биш Германы хууль эрх зүйн асуудал өнөөдөр ямар түвшинд авч үзэх вэ гэдгээсээ хүлээгдээд байгаа юм.

Итали өөрийнхөө зарим тухайлбал Торино, Флоренц хотууд нь уламжлалт анагаах ухааныг хүлээн зөвшөөрөх талдаа европын орнууд дотроо хамгийн түрүүн хүлээн зөвшөөрсөн байгаа юм. Тэгэхдээ тэнд хөгжих боломжтой учраас Итали руу сүүлийн үед манай Эрүүл мэндийн яамтай гэрээ контракт зурагдсаны дагуу мэргэжлийн байгууллагын хүмүүс явж тэнд Монгол анагаах ухааныг гаргах ямар гарц байна вэ гэдгийг явж байгаа энэ 11 дүгээр сард групп хүмүүс явах юм шиг байна. Энэ дээр экспортын тал дээр үнэхээр Монголд хэд хэдэн бодууштай юм гэж бодож байгаа. Өнөөдөр манай Монгол Улс ургамлын тархац, олдоц хэр билээ. Гаднаас ямар юм авдаг билээ. Гэтэл өнөөдөр энийгээ би зөвхөн түүхий эдээр нь гаргах биш энд нь боловсруулалт хийгээд гаргах ямар боломж байдаг юм, хятадын туршлагыг харахад өнөөдөр хятад өөрийнхөө эмийн түүхий эдүүдийг Герман, Англи, Америк бүгдэд нь гаргаад хууль эрх зүйн дагуу баталгаажуулаад тэгээд эмийн сангуудаар явуулсан байгаа. Тэр эмийн санд байж байгаа түүхий эдүүдийг эмч нар жорыг орцоор өгөөд ингээд Хятадын анагаах ухаан өнөөдөр европт ийм маягаар гарсан байгаа. Тэгэхээр энэ тал дээр монголчууд бодож экспортын тал дээр нь бодвол үр дүнтэй байх болов уу гэж бодож байна.

С.Төмөр-Очир: - Дондог гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

Д.Дондог: -Асуулт асуухын өмнө нэг зүйлийг онцолж хэлье гэж бодож байна. УИХ-ын үйл ажиллагааны Засгийн газрын мэдээлэл сонсдог энэ үйл ажиллагаа олон нийтэд шууд нэвтрүүлгээр хүрдэг учраас өнөөдрийн мэдээлэл ихээхэн ач холбогдолтой, үр дүнтэй болж байна гэдгийг онцолж хэлье.

Асуултын хувьд энэ мэдээлэл дотор байна уламжлалт эмчилгээний төвүүд цөөхөн аймагт байдаг тасгийн эмч ихэнх аймагтаа зохион байгуулагддаг юм байна гэж ойлгогдохоор байна. Тэгээд энэ бодлогоор зохион байгуулагдаж байна уу, эсвэл боловсон хүчний хүрэлцээ, чадавхи, мөн хөрөнгө санхүүгийн боломжоос шалтгаалж ийм байгаа юм уу гэдгийг асууя гэж бодож байна.

Энэтэй холбогдуулаад манай сумдад ажиллаж байгаа эмч нар, сумын салбарын эрхлэгч, эмч нар өрхийн эмч нар энэ уламжлалт анагаах ухааны арга барилыг хэр зэрэг эзэмшиж, хэрэглэж байгаа вэ бүгд жигд байх түвшинд байж чадах уу, үгүй юу гэсэн ийм асуулт байна.

Хоёрдугаарт, нэг зүйл сэтгэл зовоодог асуултаар гарчих байх эмийн ургамлыг түрүүн Нацагдорж гуай хэллээ. Мэдэхгүй мөртлөө олон хүн мэдэж байгаа юм шиг хандаж тэгээд харж байхад үндсээр нь маш их түүж дахин ургаж болохгүй болгож байна. Би нэг жишээ хэлэхэд Өвөрхангай, Төв аймаг хоёрын зааг дээр байгаа Батхаан уулаар жишээ авъя. Тэнд маш олон төрлийн эмийн ургамал ургадаг энийг хүн болгон мэднэ. Тэнд очиж эмчилгээ, агаарт нь очиж байгаа хүмүүс одоо яадаг болсон бэ гэхээр бүгд түүдэг болсон тэгээд үнэр нь байхгүй болсон байна гэж байгаа юм. Тэгэхээр энэ тал дээр манай захиргааны байгууллагын зүгээс тэрний хамгаалалт, та бүгдийн хувьд харамсаж байгаа хамгаалалт, хяналт тавьдаг юм нь хэр зэрэг байдаг бол энэ дээр юуг анхаармаар байна гэсэн ийм асуулт байна.

Гуравдугаарт, хүмүүс онош тодроод юм уу эмчилгээ хийлгээд эмчээс үр дүнгээ сонсоод ерөнхийдөө 5, 10 жил болоод тэгээд эцэстээ хүрчихээд байна. Энийг уламжлалт, анагаах ухааны чиглэлээр барьж эмчилж тэр хүний наслах хугацааг уртасгах ийм боломж хэр байна вэ. Энэ бол жигд ажил. Жишээлбэл элгэний өвчтэй гэж байгаа хүн эрт мэдэгдэж байгаа юм хавдар болохоос өмнө мэдэгдэж байна, тэгээд явсаар байгаад нэг мэдэхэд элгээрээ 5, 10 жилийн дараа эцэстээ хүрчихээд байгаа нэг ийм юм байна. Энэтэй холбогдуулаад орон нутагт юм үздэг, тэгээд эм өгдөг, уулгадаг ийм хүмүүс байгаа бүгдээрээ мэдэж байгаа. Эдгээрийг хэр судалж эерэг нааштай эм байдаг бол хэр авч ашигладаг юм болов оо энэ байгаа зүйл.

Нөгөө талдаа амьдралаар өөрөө өөрийгөө эмчилсэн гээд ном бичээд, лекц бичээд жишээлбэл хурандаа Жамсран гуайгаас эхлээд хүмүүс байна шүү дээ. Энэ арга барилуудыг хэр зэрэг судалж хэр үр дүнтэй юмыг авч ашигладаг юм болов оо гэсэн ийм асуултуудыг асууя.

С.Төмөр-Очир: -Дондог гишүүний асуултад хариулъя.

П.Нямдаваа: -Нэгдүгээр асуулт бол З аймаг уламжлалт анагаахын төвтэй бусад нь тасагтай бид уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэхэд ерөнхийдөө их хүчлэх арга хэрэглэхгүй байгаа юм. Боловсон хүчний хэрэгцээ, тэнд хүн амынх нь хэрэгцээг дагаад байгуулаад ажиллая гэснийг дэмжээд байж боломгүй байгааг заавал танайх төвтэй байна, танайх тасагтай бай гэж заахгүй байгаа. Тэгэхдээ уламжлалт анагаахын нэгж бол аймгийн түвшний эмнэлэгт байх гэдэг ийм ерөнхий чиглэлээр явж байгаа. Сум, өрхийн эмч нар хэр зэрэг мэдлэгтэй байгааг заадаг багш нараас нь Төмөрбаатар багш хэлэх байхаа.

Эмийн ургамлыг түүж цуглуулах юман дээр байгалийн ургамлын хуулиар зохион байгуулалттай түүхийг зөвшөөрнө, бусад цагт зөвшөөрөхгүй гэсэн ийм хуультай болгочихоод байгаа юм тэр маань хэрэгжиж чадахгүй байгаа юм. Бид байгалийнхаа ургамал болгоныг хамгаалах нь битгий хэл З0 сая малаа харж чадахгүй байгаа учраас бэрхшээл гараад байгаа юм энэ үнэхээр санаа зовоосон асуудал. Тийм учраас манай ургамал мэддэг улс маань сая Нацагдорж хамба хэллээ. Түүж байхдаа юунд сайн гэж хэлж болдоггүй юм бэ гэж тийм түвшинд явж байгаа. Үнэхээр энэ нь саванд сайн гэвэл сав хаана байгаагаа мэдэхгүй улсууд түүчихдэг гэж байгаа юм энийг бид түүдэг улс нь ч түүж сурч байна, хамгаалдаг улс нь тэр лүүгээ чиглэх байх.

Ер нь уламжлалт анагаах ухаан архагшсан юм уу, архагших хандлагатай өвчтөн дээр илүү найдвартай сайн үр дүн өгч байгаа юм. Манайханд нэг гэм байгаа юм. Манайх ерөөсөө Монгол хүний удмын зан биш сүүлийн 60, 70 жил сурсан зан бол ерөөсөө нэг л хурдан эдгээдэг эм байх хэрэгтэй юм тийм учраас эм, дэглэм хоёрын дэглэмийг хаяад ганцхан эмэнд шүтсэнээс болоод тэр эмний үйлчилгээ гарахгүй байгаа юм. Дэглэмээ эмтэйгээ зөв хослуулж чадсан улс өөрөө өөрийгөө эдгээчихээд байгаа улсууд чинь зарим нэг юм өөрөө практикаар ер нь ямар нэгэн юм мэдмээр байна, ямар юмыг мэдмээргүй байна гэдгээ сайн хараад байх юм бол тааруулж болно гэж яриад байгаа юм. Тийм учраас сүүлчийн асуултын хувьд бид одоо ямар нэгэн онцгой авьяастай хүн хайдаг тэр цаг өнгөрсөн уламжлалт анагаахын хувьд бид тогтсон системтэй, энийгээ аваад явж байгаа улсууд учраас их л онцгой юм гарч ирэхгүй бол тэр элдэв юм хэлээд, үзээд байгаа улсууд бид тэрийг судалсаар байгаад явж явж тэрнээс нь сайндаа гал гардаг Өнөрмаа гардаг байхгүй юу. Итгэл үнэмшлээр нэг хүнд сэтгэц засал гэж байгаа юм. Хүн өөрөө үнэмшвэл заримдаа ямар ч юм ярьж байхад нөлөөлнө. Тийм учраас тухайн хүнд итгэл үнэмшил болоод лицензгүй ч гэсэн болж байгаа бол алчихгүй бол явж байгаа.

Судлахаар хоцорсон ардын авьяастан тасарсан одоо тийм юм байхгүй тэр харин дэглэм барьдаг элгэний өвчнийг эдгээсэн ном их сонирхолтой эрүүл агаарт яваад зөвхөн байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүнээр хооллоод энэ уламжлалт анагаахын хамгийн нандин юм нь орчин үеийн анагаах ухаанд нэг хэсэг мартагнасан одоо буцаад тийшээ явж байна. Хромнобиологи гээд ямар эмийг хэдэн цагт уух ёстой вэ гэдгийг судалж эхэлж байна. Уламжлалт анагаах энэ талаараа маш сайн боловсорсон системтэй харин тэрийг бид бас нэг хэсэг дотор нь байгаа химийн бодист анхаарал тавиад дэглэм орхигдсон байгаа юм. Одоо харин сүүлийн 10 жил, ялангуяа сүүлийн 5 жилд манай судлаачид энэ тал руу илүү анхаарч та бүхэнд өгсөн уламжлалт анагаахын сэргийлэх аргуудыг жишээлбэл Монголд энэ тал руу хийж байгаа нэг алхам.

Н.Төмөрбаатар: -Төрийн сайдын илтгэлд гарсан Анагаах ухааны их сургуулийн оюутнууд уламжлалт анагаах ухааны хичээл заадаг. Энэ бол 2 кредит орчим цаг байгаа юм. Цагаар ярих юм бол 60-70 цагийн хичээл зааж байгаа юм. Тийм учраас манай эмчилгээний ангийг төгсөж байгаа бүх оюутнууд уламжлалт анагаах ухааны талын мэдлэгтэй гарч байгаа. Эд нар хамгийн наад захын уламжлалт анагаах ухааны эмчилгээний аргыг хэрэглэх ийм дадлагад суралцаад гардаг.

Хоёрдугаарт, зарим аймгийн уламжлалт анагаах ухааныг хариуцсан эмч нар, тухайлбал, Хэнтий аймгийн Байгаль эмчийг ярих гэж байна. Газрын дарга болохоосоо өмнө уламжлалт анагаах ухаанд бүх сумдынхаа эмч нарыг цуглуулж семинар хийгээд дараа нь бүгдийг 1, 1 жилээр сургуульд явуулж мэргэжлийг нь дээшлүүлсэн. Тэгэхээр Хэнтий аймгийн эмч нарын 50-иад хувь нь уламжлалт анагаах ухааныг давхар сурсан эмч нар байгаа. Эд нар хүн амд үзүүлэх тусламжийн хувьд хамаагүй илүү талтай байгаа. Тиймээс тэнд ажиллаж байгаа эмч нарын газрын дарга нар болоод бусад эмч нарын санаачилга энд хамаатай юмаа.

Гуравдугаарт, өрхийн эмч нарт багаар ажилладаг, ихэнх өрхийн эмч нар багт ажиллаж байгаа нэг эмчийгээ уламжлалт анагаах ухаанаар сургаж мэргэжүүлсэн байгаа.

С.Төмөр-Очир: -Жекей гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

Х.Жекей: -Юуны өмнө энэ чиглэлээр ажил төрөл явуулж байгаа эмч нар, хурлын чуулганыг үзэж сонирхож байна. Бүгдэд нь амжилт хүсье.

Манайд гадны энэ чиглэлийн эмнэлэг бий юу. Энэ чиглэлээр гадны эмнэлэг байвал аль аймагт ямар газар байдаг вэ ямар улсаас. Манай Баян-Өлгий аймаг нэлээн алслагдсан аймаг. Баян-Өлгий аймгийн хувьд өвөрмөц онцлогтой. Жишээлбэл бид саяхан БНХАУ-ын Шинжаань-Уйгарын өөртөө засах оронд айлчилсан тэр үед бас нэг ардын энэ чиглэлийн эмнэлгээр орж үзлээ тэнд нэлээн сайн амжилттай ажиллаж байгаа тийм байдал байдаг юм билээ. Тэгэхээр энэ чиглэлийн курс, сургуульд хүмүүс суралцвал бид сургаж өгнө гэсэн тийм асуудал бид нар ярилцлагын явцад тиймэрхүү асуудал тавьж байна лээ. Хэрэв манай мэргэжилтнүүд гадагшаа явж суралцахаар болбол ямар журмаар сургах ёстой вэ. Тэр улсын хориглосон зүйл байх уу.

С.Төмөр-Очир: -Жекей гишүүний асуултад хариулъя.

П.Нямдаваа: -Уламжлалт анагаах ухаанаар манайд гадны албан ёсны эмнэлэг цөөхөн. Миний мэдэж байгаагаар Монгол-Солонгосын хамтарсан эмнэлэг байна. Ер нь их цөөхөн албан ёсны эмнэлэг. Манай өмнөд хөршөөс хааяа лицензгүй ийм улсууд явчихаад байгаа юм тэр манайхны итгэл, үнэмшилтэй холбоотой байх. Шинжааньд хүлээн зөвшөөрөгдсөн тийм эмнэлгийн газарт Баян-Өлгий аймагт хоёр талын харьцаагаар хүнээ явуулъя гэвэл хоригдсон юм байхгүй Хятадын уламжлалт анагаахын систем их сайн систем. Улсын түвшинд дэлхийн нэгдүгээр систем.

С.Төмөр-Очир: -Шагдарсүрэн гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

А.Шагдарсүрэн: -Төрийн бодлогод уламжлалт анагаах ухааны салбарт ажиллах хувийн хэвшлийн эрүүл мэндийн байгууллагыг бүх талаар дэмжинэ гэж байгаа юм. Энэ төлөвлөгөөнд тусахдаа мэргэжлийн удирдлагаар хангах, сургалтад хамруулах гэсэн хоёр зүйл туссан байна. Энэ зарим зүйлийг хийж байгааг мэдээлэлд гарлаа. Гэхдээ энэ хувийн хэвшлийн байгууллагад 2, З жилийн өмнө тусгай зөвшөөрөл өгөх гэсэн айхтар дарамт байдаг, бүртгэх гэж айхтар дарамт байдаг гэсэн асуудал байсан энэ заавар, журмаар явагддаг маш их хүнд сурталтай.

Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн хууль гараад Эрүүл мэндийн хуулинд өөрчлөлт орсон. Аж ахуйн хуулийн этгээдийг бүртгэх тухай хууль гарсан. Одоо энэ дарамт яаж өөрчлөгдөж байна вэ энэ багц хуулийнхаа хүрээнд явагдаж байна уу. Аль эсвэл бас нэг заавар, журам гараад нөгөө дарамт нь явж байна уу. Зөвхөн уламжлалт анагаах ухааны чиглэлийн байгууллага ч биш эрүүл мэндийн бүх үйл ажиллагаа тусгай зөвшөөрөлтэй, бүх байгууллагыг хуулийн этгээдийг бүртгэдэг энд ямар хүнд суртал байна вэ. Хуультай хэр нийцэж байна вэ гэж асууя.

Хоёрдугаарт, төрийн бодлого, төлөвлөгөөнд ч гэсэн энэ бариа заслын чиглэлийн юм нь тухайлбал, тархи барьдаг гэж ажиллагаа байдаг. Юмнаас ойчсон хүн болгоны тархи хөдөлдөг, аваарь осолд орсон хүн тархи хөдөлдөг ийм юм байгаа. Энийг бариачид барихаараа зүгээр болгочихоод байдаг энэ анагаах ухаандаа хэр яаж байгаа юм, амьдрал дээр яалт ч үгүй ингэж яваад байгаа. Гэтэл өнөөдөр тархи хөдөлсөн хүн хаана очиж бариулах вэ гэдэг тодорхой юм байхгүй. Гэмтлийн больниц дээр ийм эмч алга. Энэ төвлөрсөн эмнэлгүүд дээр тийм эмч алга. Одоо хэл сургаар тэнд нэг хүн байдаг, энэ 1 дүгээр хороололд нэг хүн байдаг гэдэг юм уу ийм сургаар явж байна энийг яаж зохицуулах вэ гэсэн асуудал байна.

Энэ чиглэлийн хүмүүс яаж бэлтгэгдэж байгаа юм бэ. Манай эцэг бариач байсан гэсэн хүн тэр эцэгтэйгээ хамт ажиллаагүй хүн бариач болсон ч байх шиг энийг мэргэшүүлдэг, сургадаг тэгээд тэр зөвшөөрлөө олгодог тэгээд байрлал нь гол эмнэлгүүдээ түшиглүүлж байрлуулдаг хэн ч тархи хөдөлсөн очдог ийм боломжтой байлгах талаас нь бодооч ээ гэсэн ийм хоёр асуулт байна.

Бусад асуулт гарлаа. Тэр үнэхээр амьтны ялангуяа тарваганы бүх эрхтэнг идэж байна, нойр булчирхай муутай хүн хүн мах нь идчихдэг тэгээд зүгээр болчихдог тэр тэгсэн хүн ч өдий төдий байна, яриад явж байна гэтэл тэр нь ийм хэмжээнд хэрэглэвэл зохистой гэсэн ийм юм байдаггүй энэ талаар юм гаргаж болдоггүй юм уу.

Саяхны нэг сонин дээр байна лээ гүүний саамыг ингэж хэрэглэдэг өдөрт З удаа ууна, ингэж ихэсгээд сүүлд нь ингэж бууруулна гэх жишээтэй. Хэрвээ үнэхээр хэрэгтэй юм байдаг юм бол тийм маягаар зөвлөмж аргачлал гаргадаг юм байж болох уу гэсэн ийм асуулт байна.

С.Төмөр-Очир: -Шагдарсүрэн гишүүний асуултад хариулъя.

П.Нямдаваа: -Тусгай зөвшөөрлийн хуулийг мөрдөж байгаа. Бид хүндрэлгүй өгч байгаа. Авч байгаа улсуудаас асуувал жинхэнэ гарч магадгүй. Бид нэгэн цэгийн үйлчилгээ манай үйлчилгээ үзүүлдэг газрын дарга Дуламсүрэн доктор сууж байна. Бид бүх юмыг цэгцэлсэн гэж бодож байгаа. Гэхдээ мэдээж хэрэг огт хүнд сурталгүй байх юм бол тэр Улаан фермер шиг хүн монголчуудын маань эрүүл мэнд, амь насаар тоглоод байх гээд байх тийм учраас бид их хялбарчилсан их багасгаж байгаа Дуламсүрэн дарга нэмж ярих юм байвал ярина биз. Бидэнд одоогоор хүнд суртал байгаагаас болоод юмаа нээж чадахгүй байна гэж ярьж байгаа хүн байхгүй. Нэг удаа Шибрен би юугаа авч чадсангүй гэсэн байна лээ тэрийг мэдэхгүй тэр хандсан юм уу, үгүй юу тэрнээс өөр надад би энэ хүнд суртлаас болоод эмчлэх эрхээ авч чадсангүй гэсэн тийм өргөдөл надад ирээгүй. Тийм учраас гайгүй түвшинд байгаа болов уу гэж бодож байна.

Бариа заслаар дагнасан мэргэжил эзэмшүүлэх, манайд эмнэлгээр ямар мэргэжлээр лиценз олгох вэ гэсэн заалттай энэ дотор бариа засал гэсэн бие даасан заалт байхгүй байх гэж бодож байна. Энд уламжлалт анагаахын эмч гэж байгаа байх. Энэ тархи барих тухай асуудлыг 1990-ээд онд Хайдав академич, Долгор эмч, Дагвацэрэн захирал нар судлаад патент аваад тэгээд хүрээгий нь тогтоосон энэ тодорхой нэг хэмжээнд тэр эрдэмтэд судлан тогтоосноор мэдрэлийн эсийн дотор зарим өөрчлөлт орсон түвшинд хэрэглэж болох тэгээд тэр үеийн гаргаж байсан заавартай тэгээд зогссон байгаа. Дагнаж бариа заслаар мэргэжил эзэмшүүлэх хэрэгцээ шаардлага хэр зэрэг байгаа энэ ямар түвшинд байгааг Төмөрбаатар захирал хэлчихгүй юу.

Н.Төмөрбаатар: -Тэгэхээр бариа засал гэдэг бол манай уламжлалт анагаах ухааны эртнээс уламжилж ирсэн гол заслын аргын нэг юм. Гэтэл энэ аргыг гэмтлийн эмнэлгүүдэд орчин үеийн анагаах ухаан хурдан эмчилдэг учраас яс барих болоод бусад бариа заслууд хийгдэхгүй, биеийн бариа засал байж байгаа. Тархины бариа заслын хувьд ер нь бариа заслыг уламжлалт анагаахын анги төгсөж байгаа анги бүгдээрээ заалгаж байгаа бүгдээрээ хийж чадна. Тэгэхдээ энд зарим зүйл дээр хийх, зарим зүйл дээр хийхгүй гэсэн байдаг. Тухайлбал, би өөрөө мэдрэлийн эмч. Бариа засал тархи доргисон хүн болгоныг барьж аваад засаад байсан чинь цус харвасан хүнийг улам хүндрүүлсэн тохиолдол байна. Тархинд цус бүлэн хурсан хүнийг бас барьж засаад улам хүндрүүлсэн тохиолдол байдаг. Тийм учраас энэнээс болгоомжлох, чухам ямар нөхцөлд барих вэ гэдгийг зааж өгдөг, хэлж өгдөг.

Ер нь бариа заслыг манайхны бариа засаж байсан заслыг зарим ОХУ хэрэглэж байна. Энэ голцуу монголчуудын бариа заслаар хийгээд байсан зүйл бол блок гэж яриад байдаг гацаа гаргах. Хүзүүнд гацаа хамгийн түрүүнд орчихдог, булчин чангардаг энэнээсээ болоод тархины цусан хангамж өөрчлөгддөг, тархины суурь хэсгийн цусан хангамж өөрчлөгдсөнтэй нэлээн холбоотой энийг засахад амархан энийг засаж байгаа.

Хүн махны тухай товчхон хэлье. Ер нь монголчууд хүн мах иддэггүй байсан. Сүүлийн үед судлаад байсан чинь тэр дархлалын системтэй холбоотой гэдэг ийм таамаглалыг Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны сургуулийн марфологийн тэнхмийн профессор Амгаланбаатар, доктор Дагданбазар нар ийм судалгаа гаргаад энэнийхээ талаар судалгаа хийж байгаа энэ судалгааны үр дүн гарсан хойно тодорхой болох байх.

Гүүний саамын талаар гүүний саам уудаг улсууд ч их болж, уулгадаг улсууд ч их болж хоёр талтай юм. Нэгдүгээрт, сайн гэдэг талаар бүгдээрээ хошуурч байна гүүний саамд уудаг заалтууд бий. Заалтгүй улсууд очоод хүндэрсэн тохиолдол бас байгаа. Нөгөө талаар мөнгө олох гэсэн талаар гүүний саамыг маш ихээр уулгаж байгаа. Манай уламжлалт анагаах ухааны корпораци, 1, 2 дугаар эмнэлгийн гүүний саамын газрууд энэ журмаар нь уулгаж байгаа. Гэхдээ заавар зөвлөгөө гарсан. Түрүүн сайд хэлсэн та нарыг эмчлээд байдаг Бадамжав доктор энүүгээр хамгаалсан хүн байгаа.

Ц.Содномпил: -Тусгай зөвшөөрлийн асуудал дээр товчхон нэмэлт хийе. Би яамныхаа тусгай зөвшөөрлийн комиссыг ахалдагийн хувьд бас хувийн эмнэлгүүдэд яаж тусгай зөвшөөрөл өгч байна вэ гэдгийг тодорхой хэлье гэж бодож байна.

Одоо хувийн эмнэлэг тусгай зөвшөөрлийг ямар нэгэн хэмжээгээр чирэгдэлгүй авч байгаа. Нэг цэгийн үйлчилгээн дээр ажлын алба маань шууд сарын дотор хуулийнхаа хугацаанд тусгай зөвшөөрөл өгч. Ер нь тусгай зөвшөөрлийн хурлыг сард 1 хийхэд улсын эмнэлэг тусгай зөвшөөрөл авах гэж байхгүй дандаа хувийн эмнэлэг тусгай зөвшөөрөл авч байна. Би тэр хурлын чиглэлийн хувьд, орж ирж байгаа материалын хувьд тийм учраас хуулийн этгээдийн тоо асар их нэмэгдсэн нэгдүгээрт.

Хоёрдугаарт, тусгай зөвшөөрөл хувийн эмнэлэг, ортой эмнэлгээр авч байгаа. Тусгай зөвшөөрөл хувийн эмнэлгүүд ороор их авсан учраас улсын хэмжээнд орны тоо асар их нэмэгдэж байна. Би энэ жил аргаа ядаад улсын эмнэлгийн орыг 10 хувь бууруулаад тэр балансдаа бариулахын тулд тэгээд хувийн эмнэлэг рүү шилжүүлж ингээд эхэллээ энэ хувийн эмнэлэгт тусгай зөвшөөрөл ортой эмнэлэг авч байгаа учраас орны харьцаанд бэрхшээл учруулж байгаа. Тийм учраас хувийн эмнэлгийн тусгай зөвшөөрөл их шуурхай, бидний тусгай зөвшөөрөл өгч байгаа ажил хувийн хэвшилд өгч байгаа. Хувийн эм ханган нийлүүлэгчид, эм импортлогчид, хувийн эмнэлэг. Хувийн эмнэлэг дотор уламжлалт анагаах хувийн чиглэлээр хувийн эмнэлгүүд олон байдаг тэдэнд тусгай зөвшөөрөл өгч байгаа.

С.Төмөр-Очир: -Түмэндэмбэрэл гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

Д.Түмэндэмбэрэл: -Юуны өмнө түрүүчийн үг хэлсэн улсууд дотор өнөөдрийн мэдээлэл их сонирхолтой болсон гэдэгтэй санал нэг байгааг илэрхийлье. Энд сонирхож асууж байгаа хэд хэдэн зүйл байна.

Нэгдүгээрт, ургамлыг тарималжуулж өөрийн нөхцөлд тариалж эм хийхэд зориулж ашиглаж байгаа юм байна л даа. Хүн орхоодойн талаар хийж байгаа судалгаа юу байна вэ. Хүн орхоодой манайд ургаж байна уу. Манайд хүн орхоодой ургах геоэкологийн бололцоо бий юу гэсэн асуулт байна.

Хоёрдугаарт, уламжлалт анагаах эмчилгээнд ямар бүрэлдэхүүн байна вэ. Мэдээж хэрэг энд бариа зүү засал, зүү төөнүүр гээд янз янзын юм байна. Дом эмчилгээ гэж байдаг уу.

Гуравдугаарт, бариа хийхэд бариаг бариач нар төрөлхийн мэдрэмжтэй улсууд байдаг юм биш үү. Угаасаа төрөлхийн мэдрэмжтэй гар хуруундаа үзэж харах сонсох тэр юмандаа тодорхой мэдрэмжтэй улсууд төрж гарч тэр нь ардын дунд ийм зүйлээ ашиглаж эмчилгээ, бариа хийдэг юм уу ийм улсуудыг судалж улсын хэмжээнд тогтоож өөрсдөө уламжлалт анагаах эмчилгээндээ ашиглах эм эмчилгээний мэргэшүүлэх ийм тал дээр зохиож байгаа ажил байна уу.

Түрүүн Шагдарсүрэн гишүүн асуугаад дутуу хариулагдах шиг боллоо. Тархи хөдлөл гэдэг чинь бодит байдал дээр амьдрал дээр байж байна шүү дээ. Тэгээд ийш тийшээ давхиж яваад нэг хүнд очоод үзүүлээд засуулчихаад ирлээ тэгээд хүүхэд хөлс нь гараад унтаад зүгээр болчихлоо гэж улсууд зөндөө ярьж байна. Ийм үйлчилгээ энэ эмнэлгүүдэд үзүүлэгдэж байна уу. Хаана хандах вэ түрүүн Шагдарсүрэн гишүүн асуусан тэрнийг тодруулж өгөөч. Орой, шөнө үдэш янз янзын тохиолдол гарах юм байна энийг очоод үзүүлчих тийм боломжтой газар, бариач, засалч тийм улсууд байдаг уу та бүгд байдаг бол тийм газар, ийм газар очоод үзүүлж болно, өдөр шөнийн ямар ч цагт үзүүлж болно гэсэн тийм юмыг хэлж өгвөл их сайн байна.

Уламжлалт анагаах эмчилгээнд дээр үед мэс ажилбарууд хийдэг байсан юм байна. Одоо мэс ажилбарууд хийж байгаа биз дээ. Энэ дотроос нэг зүйлийг тодруулж асуух гэсэн юм. Мэс ажилбар хийж болдоггүй, эсвэл мэс хүргэж болдоггүй тийм өвчин байдаг, мэс хүргэвэл цаашаа даамжирдаг, улам хүндэрдэг гэсэн яриа байдаг тэгэхээр ийм юм үнэн үү, ийм юм байдаг бол өөр аргаар энэ мэс ажилбарыг хийх тийм бололцоо юм байдаг уу гэсэн ийм зүйлийг сонирхож асууя.

С.Төмөр-Очир: -Түмэндэмбэрэл гишүүний асуултад хариулъя.

Н.Төмөрбаатар: -Хүн орхоодойн тариалж байна уу гэсэн энэ манайд 1990 оны эхээр манай корпораци дээр туршсан. Палантацад тариалсан цаашаа явцгүй юм билээ үхчихдэг. Өвөл тэрийгээ дулаан газар бүгдийг зөөж аваачиж дулаан газар хадгалахгүй бол болохгүй. Тийм учраас тарималжуулснаасаа худалдаж авах нь эдийн засгийн хувьд ашигтай гэсэн ийм шийдэлд хүрээд дахин энийг туршиж оролдоогүй.

Дом засал хийдэг улсууд байна жишээ нь би хамбын хэлж болж байна. Хамба дом заслыг хийнэ. Бариа засалд тодорхой төрөлхийн мэдрэмжтэй хүн байдаг гэсэн ийм л дээ хуучин 5 настай, 4 настайгаас нь эхлээд бариа засал дадлагажуулж байсан учраас дадлагажсан хүн гэдэг бол ерөөсөө мэдрэмжтэй болчихдог. Одоо тийм юм байхгүй. Тэгэхдээ тархины бариа заслыг ерөөсөө уламжлалт анагаах ухааны бүх эмнэлгүүд хийж байна яагаад гэвэл тэнд бүгдээрээ их эмч нар байгаа. Уламжлалт анагаах ухааны эмч нарт тархи доргихыг зааж өгдөг, түрүүн академич хэлсэн 90-ээд оны үеэр Хайдав академчийн тархины хэмийг барьж болно гэсэн критер гаргаж өгсөн энэний дагуу бариануудыг хийж байгаа.

Мэс ажилбарын хувьд тийм юманд хүргэчихээр болдоггүй гэсэн юмыг би сайн мэдэхгүй юм байна. Миний мэргэжлээс нэлээн хол учраас энэ дээр хамба нэмэх байхаа.

Б.Нацагдорж: -Тэгэхээр мэс хагалбар дээр уламжлалт анагаах ухаан хийж байсан туршлага байгаа л даа багажнууд ч байж байгаа өнөөдөр бид нарт үлдсэн тэгээд багаж болгон өөр өөрийн онцлог чанартай, ямар эрхтнийг яаж хагалах вэ, ямар судсыг нь яаж огтлох вэ гэдэг энүүгээр нэлээд том хэмжээний ном бичигдэх хэмжээний. Өнөөдөр орчин цагт ийм хэрэглэгдэж байна уу гэвэл хэрэглэгдэхгүй байгаа юм. Яагаад гэвэл орчин цагийн үнэхээр өндөр түвшинд мэс хагалбар ороод ирсэн байхад өнөөдөр энийг заавал ч үгүй хэрэглээд байх нөхцөл, шаардлага байхгүй. Хийгдэж байсан уу гэвэл хийгдэж байсан байдаг энэ талаасаа.

Та хөндөөгүй шархыг зарим нь хөндчихлөө гэж энэ дээр ер нь мэс хагалбарыг хийх зарчмын дагуу хийнэ. Гэтэл зарим нь зүгээр хатиг гэж үзье шархны зүйл болгон үе давхаргатай явагддаг, боловсордог, өвчин үүсээд тэгээд дараагийн 1, 2, З дугаар шатандаа хэрвээ хатиг байлаа гэж үзэхэд тэр хатигийг боловсорч дуусаагүй, гүйцээгүй байхад нь тэрийг хагалж хөндөх юм бол тэр илүү сэдэрч хүнд хэлбэртэй болдог. Энийг Монголчууд аль эртнээсээ мэддэг байсан. Тэгэх нь битгий хэл шархыг яаж хурдан боловсруулах вэ, дотроос нь ямар тан өгөөд хурдан боловсруулах вэ яг боловсорсон үед нь мэргэжлийн эмч үзээд одоо хагалах болжээ гээд тэр хэмжээнд хийдэг юмнууд байсан. Би домоор ажилладаг хүн биш л дээ. Би монгол анагаах ухааны шөн, онолын талаасаа тэрийг судалсан эмч хүний хувьд би домыг манай бөөгийн зан үйл, тэгээд өнөөдөр бөөгийн анагаах ухааны зарим нэг зан үйлтэй холбоотой. Энэ үнэхээр өнөөдөр Монголын уламжлалт анагаах ухааны бас нэг яаралтай урьдчилан сэргийлэх аргад нөлөөтэй юу гэвэл амьдрал дээр нөлөөтэй юм зөндөө байгаа шүү дээ энийг хүмүүс хэрэглэдэг.

Тэгэхээр энийг домч гээд гадуурхах ч юм байх юм уу, аль эсвэл ер нь Монголын гэдэг талаас нь авч үзэх нь утга төгөлдөр болов уу гэж бодож байна. Энд сайн яаралтай юманд урьдчилан сэргийлэхэд хэрэглэж байсан юмнууд амьдрал дээр зөндөө байдаг л даа. Тухайлбал, өнөөдөр хэлний доод талын судас ханаж байгаа юм л даа. Энэ зарим үед үнэхээр хэлийг цус алдлаа судасыг нь ханачихаад хэлний судас чиза гэж байгаа юм тэрийг ханангуут тухайлбал, жижиг мэс хагалбар л даа тэрийг хийлээ гэхэд цус тогтохгүй байж болно гэтэл хүний хэлийг яаж боох вэ ингээд хүндрэлтэй асуудал гарахад бид нар хамгийн наад захын, хамгийн хурдан тусалдаг арга бол далны ясыг маш өндөр хэмжээнд шатаагаад тэрийг маш өндөр халуун температурт байлгаж байгаад ганц дарахад тэр 1 секундын дотор зогсоодог ийм. Тэгэхээр энэ мэтчилэн сайн юмыг нэг тийш нь дом ч гэдэг юм уу юу ч гэдэг байдлаар авч үзэх юм бол Монголын анагаах ухааны ерөнхий бүтцэд бас буруу сөрөг үр дагавартай гэж бодож байна.

Би номонд манай палантологийн судалгаагаар гарсан юм байна лээ 4, 5 дугаар зууны үед Монголчууд хүний тархинд хагалгаа хийж байсан юм байна гэж. Тэгэхээр энэ баримт олдсон учраас монголчууд хэр хэмжээнд хөгжүүлсэн гэдэг нь ойлгомжтой гэхдээ өнөөдөр бид тэрийг харин уламжлалт анагаах ухааны эмч нар яаралтай мэс заслын асуудал байх юм бол маш хурдан шийдээд мэргэжлийн эмч, мэргэжлийн эмнэлэг рүү явуулж байгаа өнөөдрийн түвшинд бид тийм л хэмжээнд байгаа.

С.Төмөр-Очир: -Оюунхорол гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

Д.Оюунхорол: -Миний асуулт үндсэндээ гарчихлаа би санал тавья гэж бодож байна. Энд өнөөдөр бас нэлээн өвөрмөц хурал болж байна гэж бодож байна Засгийн газрын мэдээллийн цагаар анх удаагаа тухайн салбарын мэргэжилтнүүд өөрсдөө ингэж оролцож өөрсдийнхөө бодлогыг ярихад сонсоод ямар асуудлууд яаж яригддаг юм бэ гэдгийг сонсож байгаа шинэлэг, сонин арга хэлбэртэй хурал болж байна гэж ойлгож байна нэгдүгээрт.

Хоёрдугаарт, Монголын уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр Монголын төрөөс явуулж байгаа энэ салбарт ажиллаж байгаа эрдэмтэн, судлаачид эмч нарын хийж бүтээж байгаа ажил маш их юм байна. Энийгээ өшөө цааш нь хөгжүүлэх бодлогоо сайн гаргаж тавьсан, хэрэгжүүлж байгаа. Миний тавих гэж байгаа санал бол Монголын уламжлалт анагаах ухааны корпорацийг хувьчлах тухай асуудал дээр манай Эрүүл мэндийн яам, мөн энэ корпорацийн хамт олон сайн бодох ёстой байхаа. Монголд өнөөдөр хувьчлагдсан болгон сайн үр дүнд хүрч байсан туршлага одоохондоо сайн харагдахгүй байгаа. Тийм учраас байгаа уламжлалт, анагаах ухааны ганц корпорацийг хувьчлах нь хэр үр дүнтэй юм болов оо гэж бодож байна.

С.Төмөр-Очир: -Авдай гишүүнийг асуултаа асуухыг урьж байна.

Ч.Авдай: -Тэгэхээр уламжлалт анагаах ухаан хөгжиж байгаа нь сайн байна. Манай уламжлалт анагаах ухаанд судас бариад онош тавьдаг энийг европын эмнэлэгт холбоод онош тавих, багаж төхөөрөмж, одоо баахан эмнүүд хийж энийгээ хийдэг эмнэлгийн багаж төхөөрөмж үйлдвэрийн чанартай эм хангамжинд ямархуу байдаг юм бэ гэсэн асуулт байна.

Хоёрдугаарт, нутаг нутгийн ургамал өөр. Жишээлбэл, манай Хан-Хөхийн шархны шар цэцэг, ажиг сэржин гээд ясны цэцэг энд тэнд тааралдаж л байдаг юм ургамлууд шархны шар цэцэгтэй адил ургамал Туулын хөвөөгөөр байдаг юм тэгэхдээ тийм хэмжээнд хүрдэггүй. Ажиг сэржинтэй яс цэцэгтэй адилхан ургамал хаа хамаагүй тариалангийн талбай дээр байж байдаг тийм чанартай байдаг энийг их сайн ялгаж эмнэлгийн, эмийн нөөц тогтоох, зураг гаргах, авах хугацааг тогтоох дээр анхаарч үзэхгүй бол ургамал бүхний шинж нутаг нутагтаа өөр шүү гэдгийг хэлье гэж бодож байна.

Гуравдугаарт, Шагдарсүрэн гишүүн асуугаад байна л даа монголын хуучин эмнэлэг дотор монголчуудын гарын мэдрэлээр барьдаг эмчилгээ бусад эмчилгээнүүдээс өвөрмөц Хятад тийм эмчилгээг барьж чадахгүй, зүү төөнүүр их байгаа. Барих бол Монгол эмчилгээний үндсэн арга гэж боддог юм. Тэгэхээр энийг сэргээгээд орчин үеийн гэмтлийн эмнэлэг дээр хөл, гар боодог ч юм уу эсвэл бусад эмнэлгүүдээр массаж хийж байгаатай холилгүй ингэж үзвэл яасан юм бэ гэсэн ийм бодол байна. Энэ бүгд дээр та бүхэн ямар бодолтой байдаг юм.

Манай клиникийн том эмнэлгийн эмч нар ихэнх нь хувийн эмнэлэгтэй болсон байна. Тэгээд өвчтэй, зовлонтой улсуудыг тэр лүүгээ заадаг тэд нар нь баахан эмтэй ингээд ядарсан зүдэрсэн хүмүүс үзүүлэхэд түвэгтэй болсон байна. Тэгэхээр нэгэнт сэргэж ирж байгаа юм монгол ардын уламжлалт эмнэлгийг ийм болгочихгүй байгаасай гэж би асуулт биш хүсье гэж бодож байна.

С.Төмөр-Очир: -Авдай гишүүний асуултад хариулъя.

Н.Төмөрбаатар: -Багаж тоног төхөөрөмж, ялангуяа оношилгооны багаж төхөөрөмжийн хувьд нэлээн дутмаг байгаа. Манай корпорацийн хувьд эрдэм шинжилгээний болоод багаж төхөөрөмж 1987 оноос хойш шинэчлэгдээгүй харин эхо, хүн лазер Воз-ын хөрөнгөөр өгсөн энэ талаар сайдын илтгэлд гарсан. Цаашдаа багаж төхөөрөмжтэй болгох талаар арга хэмжээ авах нь зүйтэй гэж боддог.

Эм таних аргын талаар манай эм хяналтын газар мэргэжилтэн ажиллаж байгаа. Энэ мэргэжилтнүүд орж ирж байгаа эм түүхий эдэд бүгдэд нь шинжилгээ хийж ийм эмийн ургамал, ийм зүйл байна гэж таньж сертификат өгсний үндсэн дээр үйлдвэрлэл явагдаж байгаа тийм учраас энэ талаар таньж байгаа гэж бодож байна.

Бариа заслын аргыг гишүүний хэлж байгаа талаар бид судалж үзье. Ер нь иймэрхүү зүйлийн зарим нэг талын судлах асуудлыг тавья. Клиникийн эмнэлгийн эмч нар том эмнэлэгтэй болчихоод байна гэж тэгэхээр энэ дээр бас нэг ийм зүйл байгаа юм. Ер нь нэгдүгээрт, клиникийн том эмч нарыг чинь олж үзүүлэхэд маш хэцүү байдаг нэг талаар, хоёрдугаарт, төлбөртэй эмчилгээ хийх ийм талын юмнууд нэгдүгээр эмнэлэг, гуравдугаар эмнэлэг болоод бусад эмнэлгүүд дээр байж байгаа жишээ нь том доктор, профессорууд.

Дөрөвдүгээрт, ерөөсөө эмч нарын цалин бага. Энэтэй холбоотой. Польшид гарч ажиллаад байна гэдэг чинь зүгээр нэг хамгийн сайнууд нь гарч явчихаад байгаа юм биш амьдралаа хөөж ахиухан мөнгө олохын тулд гадаадад гарч амьдарч байгаа учраас эмч нарын цалингийн асуудал Их Хурлаар орсон энэ асуудлыг шийдэх байхаа гэж бодож байна.

С.Төмөр-Очир: -Асуулт асуухаар нэрээ ирүүлсэн гишүүд дууслаа асуулт, хариултаа тасалъя. Өнөөдөр их сонирхолтой мэдээлэл хийсэн Эрүүл мэндийн сайд Нямдаваа, мэргэжил дээшлүүлж байгаа, хөдөө орон нутагт ажиллаж байгаа эмч нар маань З-6 цаг хүртэл лекц сонсож та нарын сонирхож байсан, ялангуяа зарим мэргэжлийн улсууд Төмөрбаатар профессорын хэлдгээр зарим эмч нар олддоггүй гэдэг шиг аягүй бол сайд та нарт лекц уншаагүй байгаа байх. Тийм учраас сайдынхаа үгийг сонслоо, мэргэжилтнүүдийг үгийг сонслоо та бүхэнд баярлалаа ажлын амжилт хүсье.

Өнөөдрийн чуулганаар хэлэлцэх асуудал дууссан тул чуулган өндөрлөснийг мэдэгдье.

Цааш унших...
Free Hit Counter